Travma -normal həyat davam edərkən birdən-birə ortaya çıxan ,həyatın normal axışını və fəaliyyətini əngəlləyən ,qorxu ,dəhşət ,çarəsizlik duyğularına yol açan , insanın varlığını təhdid edən sarsıdıcı   hadisələr olaraq  izah edilə bilər.

Travma -zəlzələ, sel kimi təbii  fəlakətlər,müharibələr ,cinsi və ya fiziki təcavüzlər ,zorla qaçırılma ,nəqliyyat qəzaları,  fərdin  fiziki və ruhsal bütövlyünə yönəlmiş ,gerçək  bir ölüm ya da ölüm təhdidi olan hadisələri yaşaması  nəticəsində insanda yaratdığı  ruhi təsirlənməni ifadə edir.Təsadüfən reallaşmış travmatik hadisələrin yaratdığı  sarsıdıcı təsirlərdən qurtulmaq  bəzən mümkün olsada, bəzəndə insanların psixoloji dəstəyə ehtiyacı ola bilər.

Uşaqlarda ölüm anlayışı və yas

Uşaqların çoxu üçün ailədən  birinin ,yada dostlarından birinin ölməsi,yeni bir təcrübədir və uşaqlar  bu zamanı baş qarışdıran , yada qorxuducu olaraq görürlər.Onların reaksiyaları bir itki ilə əlaqəli keçmiş təcrübələrinə və  ölümün ətrafdakılar  tərəfindən qəbul edilmə  şəklinə görə dəyişəcəkdir.

Ölüm anlayışı uşaqların ən çox maraq duyduqları mövzulardan biridir.Ətrafında ölümlə əlaəqli söhbətləri eşidir, televiziyada ölüm xəbərlərini dinləyir ,müxtəlif ölümlərə şahidlik edir.Ölüm haqqında  çox kiçik yaşlardan etibarən  müxtəlif suallar soruşur.

İnkişaf dövrlərinə  görə ölüm anlayışı

o 0-2 yaş – 2 yaşından kiçik uşaqların ölümlə əlaqəli heç bir fikirləri yoxdur.2 yaşından sonra  tam olmasada ,ölümü anlamağa başlayırlar.Ancaq ölüm onlara uzun bir səyahət  kimi gəlir və ölən inanın geri gələcəyini düşünürlər.

o 3-5 - Məktəbəqədər  dövrdəki uşaqlar  çizgi film  qəhrəmanlarının öldüyünü  və təkrar həyata qayıtdıqlarını  gördükləri üçün  ölümün davamlı olmasına  inanmaya bilərlər.Ölümü geri qayıdıla bilən hadisə kimi başa düşə bilərlər. Ölümün bir insandan bir insana  keçdiyinə   və beləliklə, başqalarının və özünün də bundan ötrü ölə biləcəyinə  inana bilər və qorxa bilərlər.

o 6-10- Ölümün geri qayıdıla biləcək bir hadisə olmadığını anlayır, ancaq özünün və sevdiklərinin ölməyəcəyinə inanır. Xüsusilə, ölümün yaşlılara və  xəstələrə məxsus olduğunu zənn edir.Özünün ölə biləcəyəni qavraya bilmirlər.

o 11-13- 10 yaşından sonra uşaqlar ölüm anlayışını  daha konkret bir şəkildə anlamağa başlayırlar.Ölümün həyatın sonu olduğunu, hər kəsin başına gələ biləcəyini və geri qayıdışın olmadığını dərk edirlər.

o 14-18-Təhlükəli  vəziyyətlər nəticəsində ölə biləcəyini bilirlər.

Uşaqlara ölümü neə izah edə bilərik?

o Uşaqlar ölüm hadisəsi ilə qarşılaşmadan əvvəl ,yaş dövrlərinə uyğun olaraq sağlıqlı bir şəkildə   ölüm anlayışının  inkişafına çalışılmalıdır. Uşaqların ölümü normal həyatın bir parçası olduğunu qəbul etmələrini təmin etmək lazımdır.

o Həqiqət qısa müddətdə  söylənməlidir.

o Uşaqla sakit bir şəkildə danşmalı və  dəstəkləyici olunmalıdır.

o Sadəcə həqiqət söylənməlidir.Xəstəxanada , səyahətdə və s.  həqiqəti öyrəndiyində sizə olan güvəni itə bilər.

o Uşaqların ölümlə əlaqəli düşüncələri  və duyğuları haqqında danışmasına icazə verilməlidir.

o Uşağa kim deyəcək?Uşağa emosional olaraq ən yaxın olan insanın  söyləməsi daha yaxşı olar.

o Ölümün həyatın sonu olduğu ,ölən insanın artıq geri qayıtmayacağını  sadə şəkildə izah etmək lazımdır.Ölən insanın bir daha bizimlə olmayacağını, onun artıq yemək yeməyəcəyini , nəfəs almayacağını ,qısacası bütün bədən reaksiyalarının  artıq olmadığını yaşına uyğun şəkildə  izah edilə bilər

o Uşağa ölüm anlayışı izah edilərkən  həyatdakı ölümlərdən istifadə etmək olar.Həyatdakı hər canlının sonsuza qədər var olmadığını ,bitkilərin, heyvanların da doğulub ,böyüyüb,yaşlanıb  yox olduqları başa salına bilər/

o 6 yaşından kiçik uşaqların dini mövzuları başa düşmələri  çətindir.Xüsusilə, Allahın ölən insanı çox istədiyi üçün yanına aldığı deyilməməlidir. Belə bir açıqlama edildiyində ,uşaq  çox sevilən insanların öləcəyini duşünür və itirmək qorxusu yaşayır.

o Uşağa emosional dəstəklə yanaşı ,fiziki olaraqda dəstək olmaq lazımdır.Onu qucaqlamaq,əllərini tutmaq ,yanında olmaq çox vacibdir.

o Uşağın yaşadığı kədəri oyun oynama ,rəsm çəkmə, idman kimi  fəaliyyətlərlə  üzə vurmasını təmin etmək üçün şərait yaradılmalıdır.

Tərcümə etdi:Əhmədova Samirə (Narınc könüllü qrupunun üzvü)