Düşüncə Jurnalı

header photo

Psixologiyada tükənmişlik sindromu

Plan:

1.”Burnout(tükənmişlik)sindromu”nun mahiyyəti.

2.”Tükənmişlik sindromu”nun” formaları və təsir edən amillər.

3.”Tükənmişlik sindromu”nun aradan qaldırılması yolları.

Burnout Tükənmişlik Sindromu
“Burnout (tükənmişlik) Sindromu” Son günlərdə yeni iş mühitləri, rəhbərliklər, icra edilən işlərin xüsusiyyətləri və müstəqil çalışa bilmə vəziyyətləri, çalışanlarda, xüsusilə tibb sahəsində işləyənlər arasında çox məşhurdur.

Müasir dövrdə texnologiyanın irəliləməsiylə birlikdə istehsal və səmərə keyfiyyətində gözlə görülər bir azalma diqqəti çəkməkdədir. XIX əsrdə Sənaye İnqilabı ilə funksiyalarının bir qisimini maşınlara təhvil verən insan, indi bu içinə girdiyi girdabdan özünü qurtara bilməməkdədir. Belə olduqda insanın iş dünyasında davamlı problemlərlə qarşılaşması da qaçınılmaz olacaq. Son dövrdə isə yeni iş mühitləri, rəhbərliklər, görülən işlərin xüsusiyyətləri və avtonomluq vəziyyətləri, çalışan insanda, xüsusilədə tibb içşiləri arasında ‘Burnout (tükənmişlik) Sindromu’ deyilən bir vəziyyəti ortaya çıxarmışdır. Burnout, qısaca adamın özünə böyük hədəflər qoyub daha sonra istədiklərini əldə edə bilməyibməyus olması, yorulduğunu və enerjisinin tükəndiyini hiss etməsi kimi açıqlana bilər.
Tükənmişlik sindromu romantik, fiziki, zehni formalarla ifadə olunub,təzahür etməkdədir ;

1.Romantik tükənmişliyin əlamətləri bunlardır ; Depresiv hisslər, dəstəksiz, etibarsız hiss etmə, ümidsizlik, evdə gərginlik və müzakirə artımı, hirslilik, səbrsizlik, narahatlıq kimi mənfi hisslərdə artım, nəzakət, hörmət və yoldaşlıq kimi müsbət hisslərdə azalma olaraq görülə bilər.

2.Fiziki tükənmişliyin əlamətləri bunlardır ;
Gücsüzlük, xroniki yorğunluq, enerji itkisi, köhnəlmə, xəstəliklərə qarşı daha həssas olma, sıx baş ağrıları, əzələ sıxılmaları, bel ağrısı, yuxu pozğunluqları  kimi dəyişik problem və şikayətlənmələri özündə təzahür edir.
3.Zehni tükənmişliyin əlamətləri bunlardır; Doyumsuzluq, özünə ,işinə və ümumiyyətlə, həyata qarşı mənfi fikirlər təzahür edə bilər. Bunların nəticəsində isə işi buraxma kimi davranışlar görülə bilər.
Ayrıca tükənmişlik sindromunun meydana gəlməsində təsirli edən 3 vəziyyət diqqəti çəkməkdədir :
1.Rol Qarşıdurmaları : Bir-biriylə üst-üstə düşən məsuliyyətlər daşıyan insan, prioritetlər qoyaraq məsuliyyətlərini sıralamaq yerinə, hər şeyi eyni səviyyədə yaxşı etməyə çalışa bilər. Bu vəziyyətdə yorğun düşər və nəticə tükənmişlik sindromu olar.
2.Rol Naməlumluğu : işləyən özündə yaxşı bir karier portreti çəkməsinin gözlənildiyini bilər amma özünə rəhbərlik ya da model alacağı biri olmadığından bunu necə bacaracağından əmin ola bilməz. Və bunun nəticəsində də faydalı olacaq heç bir şeyi bacara bilmədiyi fikrinə qapıla bilər.
3.Həddindən artıq yüklənmə : Heç kimə xeyr deyə bilməyərək altından qalxa biləcəyindən çox daha çox məsuliyyət yüklənən adam nəticə olaraq tükənmə nöqtəsinə söykənə bilər.
Bütün bunların xaricində iş mühitiylə əlaqədar bəzi problemlərdə stresə və adamın özünü etdiyi işdə bədbəxt hiss etməsinə səbəb ola bilər.

Bu problemlərdən ən əhəmiyyətliləri bunlardır :
• Həddindən artıq iş yükü və istirahət etmə zamanının az olması,
• İdarəçilərin qeyri-kafiliyi, yoxlama qeyri-kafiliyi və ya hər ikisi,
• Qeyri-kafi ekspert təhsili və istiqamətləndirmə,
• Etdiyi işi nəzarət etmə və ya təsir etmə duyğusundan məhrum olma,
• çalışanlar arasında dəstək və ictimai iişkilerin olmaması,
• Həddindən artıq çətin və sıx iş mühiti, olaraq sıralana bilər.
Bornout ilə mübarizə aparmaq başlanğıcda adamın öz səyləriylə mümkün ola bilməkdədir. Ancaq irəliləmiş və daha ciddi vəziyyətlərdə problemi təhlil edə bilmək üçün bir sıra üsullar tətbiq olunmaqdadır. Problemi öz-özünə həll etmək istəyən adamın özünə bir sıra suallar soruşması lazım olduğu qəbul edilməkdədir ;
• Yorğunluq hissiniz nə vaxt başladı?
• Bu yorğunluq hissi nə vaxt həyatınızda əhəmiyyətli bir yer tutmağa başladı?
• İş yoldaşlarınızla olan əlaqələrinizdə hansı nöqtədən sonra fərdi yaxçı münasibətinizi itirdiniz?
• Olduğunuz proyektlərdə məsuliyyətinizin nə olduğunu tam olaraq bilirsinizmi?
Bu suallara veriləcək cavablar adamın özünü daha yaxşı hiss etməsinə, dəyərlərini və prioritetlərini yenidən təşkil etməsinə köməkçi olacaq. İkinci addım isə, adamın həyatında bəzi dəyişikliklər etməsidir. Adamın işinə qarşı cazibəsi azaldığında işi və ya heç olmasa məsuliyyətləri dəyişdirmək faydalı olacaq. Bəlkə də bu zamanda işə bir müddət ara vermək ən yaxşısı olacaq.
Tükənmişlik sindromu ilə mübarizə aparmaq üçün, bu yöndə fərdi tədbirlər xaricində daha ciddi üsullar da vardır. Bu üsulların tətbiq sahələri fərdi olaraq çalışanlar, iş qrupları və işə götürənlər olmaq üzrə3 yerə ayrılmaqdadır. Bu sindrom ilə mübarizə aparmaq naminə strategiya təyin etmə, planlama və tətbiq daha çox işə götürən ya da iş şərtlərini təyin edənlərin qərarlarına bağlıdır.

1.Fərdi və Qrup Olaraq çalışanlar
Tükənmişlik sindromu ilə mübarizə aparma üsulları meydana gətirmək və bunları həyata keçirə bilmək üçün fərdi idarə imkanları çox əhəmiyyətlidir. İş mühitlərini nəzarət etmə ehtimalının az olduğu yerlərdə fərdi mübarizə aparmaq üsulları prioritet qazanmaqdadır. Tükənmişlik sindromununqarçısını almaq və ya yaxşılaşdırmaq üçün qrup şəklində çalışmaq başqa bir faydalı üsuldur. İş yerində ictimai dəstək məqsədli qruplar qurmaq və yığıncaqlar təşkil etmək bənzər şərtlər altında çalışanların iş mühitlərinin çətinlikləri və streslə baş etmə üsulları haqqında qarşılıqlı məsləhət alıb vermələrini təmin etmək üçün uyğun bir mühit ola bilər. Təhsil məzmunlu tətbiqlər fərdi başetme üsullarını inkişaf etdirmək məqsədi ilə yaradılmış texnikalar təzahür etməkdədir. Stresi və tükənmişliyi analiz etmək sıxlıqla əzələ boşaldıcı məşqlər ilə mümkündür.

2.Təşkilat Texnikaları
Fərdi idarə texnikaları ilə problemin peyvənd etmədiyi vəziyyətlərdə təşkilat texnikaları istifadə edilməkdədir. Bu texnikalar 3 əsasdan meydana gəlməkdədir :
1. İşin Modifikasiyası: Həddindən artıq yüklənmə, boş oturma, naməlumluq və ya qarşıdurmadan qaynaqlanan stresin azaldılmasında ən sadə və ən təsirli üsuldur. Eyni zamanda iş və çalışan arasında uyğunlaşmanın təmin edilməsinə köməkçi olar. Fərdi iş stresini azaltmaq üçün işin yenidən qurulmasına istiqamətli üsullar bunlardır :
• Çətin işləri bərabər olaraq paylayaraq yükün eyni kəslər üzərində yığılmasının qarçısını almaq,
• Çətin işlərin mübadilə işi olaraq edilməsini təmin etmək,
• Gün içərisində iş xarici fəaliyyətlər üçün zaman nizamlamaq
• çalışanlara yeni proqramlar meydana gətirməsi üçün imkan tanımaq.
2. Məsləhətçilik Xidmətləri: Bu üsul ilə məsləhətçilərin təklif və tənqidlərə daha açıq olması təmin edilərkən, çalışanların fikirlərinə də əhəmiyyət verilmiş olar.
3. Təşkilat olaraq problem həll etmə: Keyfiyyət inkişaf proqramlarının bir məqsədi də iş mühitinin doğru qiymətləndirilməsini, problemlərin ilk ortaya çıxış anında ələ alınmasını təmin edəcək qalıcı bir mexanizmin yaradılmasını təmin etməkdir. çalışanlara problem həll etməyə istiqamətli yığıncaqların təşkil edilməsi şəxsiyyət naməlumluğunu və ünsiyyətsizlikdən qaynaqlanan qarşıdurmaları maneə törədə bilər

3.Güman səbəbləri;
Tükenmişliğe səbəb olan ən diqqəti cəlb edən xüsusiyyətlər, adamın içində olduğu vəziyyətə, mühitə, işin və məşğuliyyəti xüsusiyyətinə və sıxlığına dairxüsusiyyətlərdir; işin və məşğuliyyətmüddəti və şiddəti eyni anda birdən çox yükün və yüksək hədəfə adaptasiya olması qeyri-kafi dəstək fiziki baxımdan çətin şərtlər və kifayət qədər ödənilə bilməyən ehtiyaclar (yuxusuzluq, aclıq, susuzluq, qaranlıq, çox soyuq ya da çox isti hava şəraiti, fasilə vermək üçün kifayət qədər vaxt, alan və mühit olmaması) ,bərabərsizlik, adaletsizlik və haqsızlıq hissi yaradan hallar ,heç bir hüququ və seçki hüququ olmaması ,adamın fərdi yaradıcılığına və potensialını reallaşdırmasına imkan verməməsi.

Tükenmişliyə səbəb ola bilən ən xarakterik vəziyyət və hadisələr arasında; vaxt limitli bir layihəni yetişdirməyə çalışma, xroniki ya da ölümcül bir xəstəliyi olan bir xəstəyə baxma və ya onunla birlikdə həyata, böhran, zədə və sosial fəlakət dövrlərindəki işlərdə vəzifə almaq, ana olduqdan sonrakı ilk bir neçə il, akademik \müddət nümunə olaraq sayıla bilər.
Tükənmişlik sindromu yalnız müəyyən peşələrdə rast gəlinən bir problem deyil, ancaq bəzi peşələrin və işlərin təbiətinin, bu sindromun meydana çıxma riskini artırdığı da bilinir. İnsanlarla birə bir əlaqə, yaxın təmas və yüksək məsuliyyət içində icra edilən peşələrdə tükənmişlik sindromu riski ən çoxdur. (Həkim, psixoloq, psixiatr, tibb bacısı, hakim, prokuror, vəkil, müəllim, polis və əsgər kimi ...) Ədəbiyyata görə, risk potensialını artıran bir başqa ünsür, işin qrup dəstəyi və iş yoldaşları olmadan edilən xüsusiyyətdə yalnız və təcrid bir təbiətdə olmasıdır . Buna görə ofisində günlər və saatlar boyu tək başına işləyən diş həkimləri və ya yalnız işləyən memarlar ya da tam kompüterə və telefon üzərindən böhran və problem mərkəzli çalışan texnologiya və texniki dəstək işçiləri də yüksək risk daşıyanlar arasında iştirak edər.
Adamın öz məlumat, bacarıq və yaradıcılığını istifadə edə biləcəyi, potensialını göstərə biləcəyi zənginləşdirilmiş iş tərifləriylə və kafi qədər sıxlıqda sürətlə çalışan insanlar tükənmişlik sindromu baxımından daha az risk daşıyan qrupda təyin oluna bilər. Çünki, zənginləşdirilmiş iş tərifi, iş müxtəlifliyi və sürət; monotonluğu qıran və təmin hissini artıran bir ölçü gətirir və bu da tükənmişliyə qarşı qoruyucu və qabaqlayıcı bir funksiya daşıyır. Vəziyyəti, hadisə və iş şəraitinin xüsusiyyətləri qədər, adamın öz xüsusiyyətlərinə dair xüsusiyyətlər də tükənmişlik sindromunun alt quruluşunu təşkil edən ümumiləşmələrdir; həyata və özünə dair yüksək istəklər, yüksək ideallar daşıyan, mükəmməlçi olan, xeyr deməkdə çətinlik çəkən, yüksək məsuliyyət və çox inkişaf etmiş vəzifə şüuru daşıyan, digərlər insanların ümidlərini və ehtiyaclarını qarşılamaq mövzusunda çox həssas olan, özünü günahlandırmağa və özünü mühakimə etməyə meylli olan, asanca çatışmazlıq duyğusuna qapıla, asanca mənəvi pozğunluğu yaşayabilən, ictimai dəstək sistemləri az olan kəslər tükənmişlik sindromu üçün daha çox risk daşıyırlar.

Bu sahədə bir çox tədqiqatlar aparılmışdır.

Kepir'in (2004) Türk xalqı üzərində etdiyi araşdırmaya görə xüsusilə iş mühitində tükənmişliyin ola biləcək səbəbləri arasında ən diqqət çəkici olanları; kəslərə çata bilməyəcəyi qədər yüksək hədəflər qoyulması, qaldıra biləcəyi çox iş yükü və ağır bir iş tərifi yüklənməsi, aşağı motivasyalı və aşağı enerjili kəslərlə birlikdə çalışmaq vəziyyətində qalınması, adamın şəxsiyyət profili və xarakteri ilə etdiyi işin uyuşmaması və ictimai dəstəyin kifayətqədər olmamasıdır.
Tevruz'un (1996) araşdırmasına görə isə, gənc, subay və uşaqsız fərdlərdə, evli, yaşlı və uşaqlı fərdlərə müqayisə et; universitet məzunlarından universitet məzunu keçmə müqayisə et, iş təcrübəsi bir neçə illik olanlarda bir ildən az və beş ildən uzun müddətdir işləyənlərə nisbətlə daha çox sıxlıqla tükənmişliye rast gəlinmişdir.
Tükənmişliklə ictimai dəstək arasındakı əlaqə araşdırıldığında, ictimai dəstəyin tükənmişliyə qarşı bir vəzifəsi olduğuna işarə edir. İctimai dəstək qaynaqlarından faydalanmaq tükənmişliyi azaldan, ictimai dəstək qaynaqlarından məhrum olmaq isə tükənmişliyi artıran bir faktor olaraq tapılmışdır. Yaxın, davamlı, çatıla bilər bir ailə və dost ətrafına sahib olmanın, fərdə inam verən və dəstəkləyən xüsusiyyət daşıdığı üçün tükənmişlik riskini azaltdığımüşahidə olunmaqdadır.(Tevrüz, 1996).
Stress Reaksiya Mərhələləri:
Selye (1976), insanın daxili aləminin stress qarşısında verdiyi üç mərhələli reaksiyanı "ÜmumiUyğunlaşma Sindromu" olaraq təriflər. Bu yanaşmaya görə, stress yaradan hər hansı bir vəziyyət, hadisə, ya da xəbərdar edən qarşısında orqanizm itirdiyi tarazlığı və uyğunlaşması yenidən qura bilmək üçün üç mərhələli bir reaksiya sistemi inkişaf etdirir;
1. Zəngli reaksiya sistemi; struktur həyəcan vəziyyətinə keçər, lazımlı kimyəvi və hormonal dəyişikliklər neydana gəlir və beləliklə adam, döyüş ya da neçə reaksiyalarına biri üçün hazır hala gəlir. Stresə səbəb olan qaynaqla üzləşmək, mübarizə etmək və döyüşmək üçün ya da stress mənbəyindən qaçmaq və uzaqlaşmaq üçün hərəkətə keçər.
2. Müqavimət reaksiya sistemi; Stress qaynağını ortadan qaldırmaq, ya da onun yaratdığı təsiri və zərəri azaltmaq üçün struktur bütün gücünü sərf etməyə və stress qaynağıyla mübarizə edərək bir tarazlıq, bir uyğunlaşma qurmağa səy göstərmək. Lazım olsa ehtiyatlardan istehlak edər; yəni, yorğunluğa, yuxusuzluğa, nizamsız bəslənməyə və s. şərtlərə struktur öz qaynaqlarını və bir mənada ehtiyyat nüsxəsini istifadə edərək müqavimət göstərməyə çalışır.
3. Tükənmə reaksiya sistemi; Əgər müqavimət mərhələsində də stress qaynağı aradan qaldırıla bilməsə, ya da onunla bir tarazlıq və uyğunlaşma təmin edilə bilməzsə, fiziki, zehni və romantik qaynaqlar və ehtiyatlar kifayətqədər olmamağa başlar, bu da tükənmə və dağılma reaksiyalarını doğurur. Struktur bu nöqtədə başqa stress qaynaqlarına qarşı daha açıq və kövrək hala gələcəyi kimi, fiziki və psixoloji problemlərə qarşı da immuniteti düşər.

Tükənmişlik sindromunun qarşısını almaq və problemi həll etmək üçün aşağıdakı praktik tövsiyələr qeyd olunmuşdur:
Yemək və yuxu nizamınızı və istirahət vaxtınıza diqqət edin, laqeyd yanaşmayın!
Özünütəhlilə vaxt ayırın!
Əgər şərtlər əlverişlidirsə, yaradıcılığa və elastikliyə icazə verin, işinizə, məşğuliyətinizə özünüzdən bir şeylər əlavə etməyə çalışın!
Ehtiyac duyduğunuzda yardım və dəstək istəmək mövzusunda rahat olun ve mümkünsə həyatınızla əlaqədar böyük və əhəmiyyətli qərarlar hissləriniz qarmaqarışıq olduqda almayın, sıx dövrlərinizdən və hissləriniz şiddətli olarkən aldığınız müəyyən qərarlar mövzusunda ətrafınızdan fikir almağa çalışın ...
Təşkilati, ailə və ictimai mənada nəzərdən küçirə bilinəcək,ya da yenidən nəzərdən keçirə bilinəcək şeylər ola bilər. Bu səbəblə vəziyyətinizi, yükünüzü və yoğunluğunuzu, hiss etdikləriniz və yaşadıqlarınızla birlikdə həqiqi bir şəkildə ortaya qoyun ...
Şərtləriniz daxilində tətil etməyə cəhd edin. Zaman və məkan daxilində qısa bir müddətə də olsa uzaqlaşmaq, yenilənməyinizə, güc və enerji bazanıza köməkçi ola bilər. Tətilə getmə fürsəti yaratma şansınızyoxdursa, evdə ya da çöldə, özünüzü dinc, təhlükəsiz, rahat hiss etdiyiniz bir mühitdə vaxt keçirməyə çalışın.Hətta edə bilsəniz bunu, kompüter, tv, cib telefonu kimi vasitələrdən uzaq qalaraq etməyi sınayın.
İnsanın gücündə,enerjisində,motivasiyasında dəyişikliklərin olması son dərəcə təbiidir.Tükənmişlik sindromu qarşısı alına biləcək bir vəziyyətdir; bu sindromun infrastrukturunu, səbəblərini və əsasını anlamaq, bu sindromunqarşısını almaq mövzusunda köməkçi olar.

Professional atletlər deyir ki;
-Susamadan su içmək lazımdır. Susadığınız vaxt su içmək üçün çox gec olmuşdur!

Ədəbiyyat.

1. Ə.Qədirov -Yaş psixologiyası. Gəncə 1999.

2. L.Əmrahlı- Yaş psixologiyası.Bakı 2013.

3. N.İsmayılov- Psixiatriya.

4. Ünsiyyətin psiхologiyasıM.Ə.Həmzəyev, S.F.Əmiraslanova.Bakı – 2007

5. Ə.S. Bayramov, Ə.Ə. Əlizadə. “Psixologiya”. Bakı 2006

6. Ə.Ə. Əlizadə, A. Abbasov. “Ailə”. Bakı 1989.

7. Ə.Ə. Əlizadə, A.N. Abbasov. “Ailə həyatının etika və psixologiyası”. Bakı 1988.

                                   Aysel Allahverdiyeva

      NARINC uşaq psixologiya mərkəzinin psixoloqu  

 

Go Back

Sorğu göndər