Nə üçün “ Dünəndən bugünə Autizm?. Çünki , bugün  elm, texnikanın  inkişafı,  insanların düşüncə tərzi,  baxış bucağı dəyişdikcə, bu növ problemlərə yanaşma tərzi də dəyişir , fərqli şəkil alır ki, bu da müsbət  haldır.  Dünya  üzrə  autizm  diaqnozu  qoyulan  uşaqların  sayı getdikcə  artır. Xroniki  gedişli  olmasına  baxmayaraq, erkən  müdaxilə  və  düzgün yanaşma  ilə  Autizmli  şəxslərin  cəmiyyətə  inteqrasiyası  mümkün  ola  bilər.

AUTİZM- “ Autiztistik  Spektrın  Pozuntuları” və ya “ Yayılmış İnkişaf  Pozuntuları” adı altında  inkişaf  çatışmazlığı kateqoriyalarından biridir. Yayılmış olan  İnkişaf  Pozuntusu , qarışıq və yüksək  səviyyədə olan  bir inkişaf çatışmazlığıdır.Autizm olan insanlarda  dil, ünsiyyət, sosial  bacarıqlarda  ciddi problemlər görülür. DSM-I\/  də  yayılmış inkişaf  pozuntusu  beş alt  qrup olaraq  göstərilir.  Autizm Yayılmış  İnkişaf  Pozuntuları  içində ən çox  yer alan  qrupdur.  Bu pozuntulara daxildir:

1.Autizm

2.Asperger Sindromu

3.Rett Sindromu

4.Uşaqlarda Dezinteqrativ Pozuntu

5.Başqa növ adlandırılmayan yayılmış inkişaf pozuntusu (Atipik Autizm)

Auutizm  yunan sözüdür.  Autizm simptomları  daşıyan insanlara “ autist”, autizmdən qaynaqlanma mənasında isə  autistik qavramı  istifadə edilir.  Autizm insanların xüsusiyyətləri  insandan-insana    dəyişiklik göstərər bilər. Aparılan araşdırmalara görə,  autistlərin  beyinlərindəki anormallıqla rın nevroloji  orqanizasiyanın  inkişafı  ilə  əlaqəli olduğunu göstərir. Autizm  uşağın ilk üç ili ərzində   ünsiyyət qurmaqda ,  sosial münasibətlər, ətrafa uyğunlaşmada çətinlik,   təkrarlayıcı  davranışlarla  ortaya   çıxan  aşırı dərərcəli  və qarışıq  bir  inkişaf pozuntusudur.

Autizm əqli gerilik    deyil,  lakin  əqli gerilik pozuntusunun yüksək inkişafı   autizmin  şiddətli  bir formada  hissedilməsinə  yol açır,  və  autistik göstəricilər  özünü göstərir.  Autizm uşaqların   inkişaf  müddəti  bir az  fərqli şəkildə  özünü  göstərir. Autizmli  uşaqların  inkişaf  mərhələlərində  inanılmaz  sıçramalar  görülür.  Misal üçün , Necəsən?  Sualına cavab  verməyən uşaq  3 yaşında  oxumağı öyrənmişdir  və  ya  saymağı  çox yaxşı bilməsinə  rəğmən  digər qavramaları  öyrənməkdə  çətinlik  çəkir. Normal inkişaf  edən və ya əqli  geriliyi olan  uşaqlarda  öncə alıcı dil inkişaf edir, sonra  ifadəedici  dil  inkişaf edir.  Lakin autistik  uşaqların   bir qismində  əvvəlcə danışmaq görülür. Bu  da inkişaf  mərhələsindəki  sıçramanı  açıq  bir  çəkildə  ortaya qoyur.

Autizm  ilk  dəfə Amerikalı  psixiyatr  Leo  Kanner tərəfindən  1943- cü  ildə tanıdılmışdır.   Kanner  11 uşaqda  gördüyü  oxşar  cəhətləri ümumiləşdirərək,  buna “ Erkən Uşaqlıq Autizmi” (Early İnfantile Autism)  adını verdi.  Bir il  sonra Avstraliyalı  psixiyatr  Hans Asperger də  1944- cü ildə   bir qrup uşaqda gördüyü  bəzi davarnışları   aşkarladı  və  bu  davranışları  “Autistik  Psixopatı”  adlandırdı.    

Kannerin  təyin  etdiyi  daha  ağır  autizm,  Aspergerin  təyin  etdiyi  isə  daha  zəif  formada  olan  autizmdir.  Autizmlə  bağlı  ilk  əlamətlər  Kanner  tərəfindən  təyin  olunmuşdur. Kanner  autistik  uşaqlarda  gördüyü  doqquz  xüsusiyyətə diqqəti  çəkərək,  autistik  uşaqların  müəyyən edilməsində   bu  əsas  xüsusiyyətlərin  başlıca olaraq  istifadə  edilməsini  bildirmişdir.   Aradan  uzun  zaman  keçmiş  olmasına  baxmayaraq,  bu  meyarların  çoxu  hələ də , öz  doğruluğunu  qorumaqdadır. Hal-hazırda  dünyada  ən  çox  tövsiyyə olunan meyar  ölçüləri  Amerika Psixiyartiya  Assosiasiyası tərəfindən təyin  edilmişdir.  Bu  birliyin  ən son yayını  olan  DSM-I\/ də ( The Diagnostic and Staticial Manual of Mental –Disorders)  meyar  ölçüləri  3 yerə  bölünmüşdür. Hər bölümün  alt  qrupları  vardır. Beləliklə  ümumilikdə  12 meyar ölçüsü  müəyyən  olunmuşdur.  DSM-I\/ də  verilən  3 hissə  belə  sıralanmışdır.

1.Sosial  münasibətlərdə çatışmazlıq

2.Ünsiyyət  bacarıqlarında çatışmazlıq

3.Məhdud qayğı, takıntılı və təkrarlayıcı  davranışlar

Autizmdən  əziyyət çəkən  uşaqlar  ətraf  şəraiti  hiss etmir  və   viziual  əlaqə yaratmaqda   çətinlik  çəkirlər.Bundan  irəli  gələrək  elə  görünə  bilər  ki, belə  uşaqların  ünsiyyət  qurmağa  tamamilə  marağı  yoxdur. Onlar   nəyəsə  ehtiyac  duyduqda  daha  çox  “əl  yönəltməsi” ndən  istifadə  edirlər:  uşaq  valideynin  əlini  özünün  ehtiyac  duyduğu  əşyanın  üzərinə  qoyur  və   bu  yolla  valideyn  və  ya  böyükdən  öz  istəyinə  çatmaq  üçün  ALƏT kimi   istifadə  edirlər.Autistik  uşaqların  ən  gözəçarpan  xüsusiyyətlərindən  biri danışılan dili  öyrənməməyə,  dəyişikliklərə  qarşı  dirənməyə,  mövcud olan  rutinlərini   davam  etdirməkdə  qərarlı  olmaqları,  danışıqları və  insanlarla  ünsiyyətlərində  məhdud  olmalarıdır.  Qızlara  nisbətən  oğlanlarda  üç  qat  çox  görülən  autizmin , mütləq səbəbləri  mövcudddur. Ancaq   aparılan  araşdırmalara  görə  çox  sayda  fərqli  səbəblər  önə  sürülmüşdür.  Autistik  uşaq  sosial  mühitdə  ciddi  problemlər  yaşayır,  əhatəsində  insan  yoxmuş  kimi  davranır,  çağırıldıqda  dönüb  baxmır,  suallara cavab  vermir.  Eşitdikləri  halda  eşitməmiş   kimi  davranırlar buna  görə  də, ilk  başlarda   belə  uşaqların  qulaqdan  zəif (kar)  olduqları  sanılır. Yaxınlıqdan,  sevgi əsaslı  münasibətlərdən  belə  qaçınırlar,  ana və  atasının  diqqətini rədd edir,  sevilməkdən,  qucağa  alınmaqdan , diz  üstündə  yellədilməkdən, əzizlənməkdən   xoşları  gəlməyə  bilər. Qrup  içində   digər  qrup  üzvləri  yoxmuş  kimi  davranırlar  və  ordakıları  da  görməzdən  gəlirlər. Tanımadıqları  insanlara  qarşı  diqqətsiz,  istiqanlı  və ya  qorxmuş  kimi  davrana bilərlər. Bir  qismi  heyatları  boyunca  heç  danışmadıqları  halda, bir  qismi  də , danışmağı  gec  öyrənir, lakin  bunu  paylaşma  və  ünsiyyət  məqsədilə  istifadə  etmirlər. Danışabiləcəkləri  halda  dilsiz  kimi  davranırlar.  Saatlarla  diqqətlərini  çəkən bir  mövzuda danışa  bilər,  exololiyaları  olur yəni,  deyilənləri eyniylə  təkrarlayırlar. Göz  təması ya olmur  ya da,  çox  az olur , baxışları  donuq  olur.  Valideyinlərinə  bağlılıq çox da olmur.  Aşırı  sevinc,  qəzəb, aqressivlik  və  sıxıntı  xaricində,  boş  və  duyğusuz bir  üz  ifadələri  vardır. Bir  qisminin  duyğu  orqanları  xarici  çevrəyə  qarşı  aşırı həssasdır.Misal üçün, səs,  işıq,qoxulara  qarşı  aşırı  həssasdir. Yemək  yeməklə  bağlı ciddi  problemlər  yaşayan  uşaqların sayı da  olduqca çoxdur. Bəzi  uşaqlar  yediklərini  çeynəmədən udur, bəziləri  davamlı  eyni  yemeyi  yemək  istəyir, bəziləri də, yeyiləbilməyən  şeyləri yeyir, misal üçün: sümük,  şüşə, torpaq və s.  Dadbilmə  duyğusu  aşırı  dərəcədə  həssas  olduğu  üçün  yeməklərindəki  ən  kiçik   dəyişiklikləri  belə  tez  hiss edirlər. Tapdıqları  hər  şeyi yeyən  və doyma  hissi olmayan  uşaqlar da vardır. Autistik  uşaqların   bir qismi sıx-sıx oyanırlar  və  oyandıqdan sonar  ağlama   növbələri  başlayır və  onları  sakitləşdirmək  çətin olur. Ana  ata yatağından  başqa  heç  yerdə  yatmayan  uşaqlar  öz  otaqlarına  aparıldıqda qışqırmağa  başlayırlar. Oyunların diqqətləri  də  normal uşaqlarınkından fərqlənir. Qrup  oyunlarına qatılmırlar,  yaşıdları  ilə   oynamaq  istəmirlər amma təkbaşına saatlarla  oynaya  bilərlər. Yaradıcı  oyunlar  oynamaq  qabiliyyətləri  olmur  və  oyunlarında  heç  bir  qayda  qanuna rast  gəlinmir.Autistik  uşaqların xarici  görkəmlərində   her hansı  bir  anormallıq  görülmür,  hətta çox  sevimli  və  gözəl  görünüşlərii olur. Adi motorika  vərdişlərinə malik  uşaqlar  da,  bəzən  üçtəkərli  velosiped  və  ya maşın-arabanı  güclə  idarə  edə  bilir. Bu  uşaqların  ruhi xəstəliklərə   tutulma  faizlərii digər  uşaqlara  nisbətdə  daha  yüksəkdir. Başda depresiya olmaqla  panik  atak, maniya, obsessive-kompulsiv  pozuntu və  şizofreniya  kimi  xəstəliklərə  tutula bilərlər.

Harvard Universiteti  və  Boston İctimai  Mərkəzi  xəstəxanasında  fəaliyyət  göstərən qastroenteroloq  həkim  Tim Bui autizmdən  əziyyət  çəkən  1000-dən  çox  uşağın  endoskopiyasını  etmişdir. O, 400 uşaqda  qastroenteroliji  problemləri  aşkar  etmişdir,  belə  problemlər  adi  uşaqlardan  fərqli  olaraq , autizmdən  əziyyət   çəkən  uşaqlarda  daha  çox  rast  gelinir.Aşkar  olunmuşdur:

55% laktaza çatışmazlığı.

12% qastrit

20% ezofagit(qida  borusunun iltihabı)

10% onikibarmaq  bağırsağın  iltihabı

12% yoğun  bağrsağın  iltihabı.

Autizmin  səbəblərinə  gəldikdə,  onun  səbəbləri  dəqiq  olaraq  aşkarlanmamışdır. Kanner  ilk  zamanlarda  autizmə  səbəb  olaraq  ana-uşaq  münasibətində  meydana  gələn  çatışmazlıqları  göstərirdi. Sonradan  üzvi  səbəblər  önə  çəkilmiş, lakin  dəqiq  bir  nəticəyə  gəlinməmişdir. Və  iki  səbəb  arasında  qalınmışdır. 1970-ci illərdə genetik  bağlılıq  ilə  ailənin  mənfi  təhsil  anlayışının  birləməsi  ilə  aitizmin  meydana  çıxdığını  bildirmişdir. Tək  yumurta  əkizləri  genetic  olaraq  bir-birinin  eynisidir.  Egər  tək  yumurta   əkizlərindən  biri  autistdirsə,  digərinin  autist  olma  şansı  35-70% faiz  təşkil  edir. Cüt  yumurta  əkizlərində  bu  faiz  aşağıdır,0-23%.  İlk  uşaq  autist  doğularsa,  ikinci  doğulan  uşağın da,  autistik olma  faizi 5-15%  arasındadır. Əgər  autizmə  genetik  faktorların  səbəb  olduğu   sübut  olunarsa,   bir  uşağın  autistik  olub-olmayacağı  ana bətnindəykən  öyrəniləcək  və  müxtəlif  dərman  müalicəsi  ilə  hamiləliyin sonlandırılması  kimi  tədbirlərə  nail olmaq  olar. Hamiləlikdə,  doğum  zamanı  və  doğumdan  sonar  yaşanan  bir  çox travmaların  da  autizmə  yol  açdığı  iddia  edilir. Genetik  cəhətdən  autizmə  yatqın  olan  uşaqların  doğum  zamanı  beyninə  oksigen  getməməsi  və  doğum  sonrasında  zəif  beyin  travması  keçirmələrinin  də  aitizmə yol  açdığı  vurğulanır. Son  zamanlarda  bəzi  virus  və  xəstəliklərin  də  autizmə səbəb  olduğu  sübut  olunmuşdur. Ana bətnində  qızılca,  beyində  herpes  virusu, epilepsiya və s.  Misal üçün  autistik  uşaqların  təxminən  yüzdə  ikisində  fragil X sindromu  görülür. Bunlarla  yanaşı  autizmə  səbəb  olması  təxmin  edilən  bir  çox  xəstəliklər də vardır.

Bəzi  mütəxəsislərə görə  autizm  tək  bir  səbəbdən  qaynaqlanmadığı  kimi ,  autizmə  yol  açan  bir xəstəlik  və  ya  bir  virusun  tapıldığı  hər  şey  də  autistik  ola  bilməz.

Autizmin  dərmanla,  başqa  bir  ifadəylə desək  farmakoloji  müalicəsi  illərdir  ki,  mübahisəli  olaraq  qalır. Bu  yöndə fərqli  düşüncələr  həm  mütəxəssislər, həm də,  validenlər  arasında mövcuddur.  Bəziləri dərmanların  fayda  vermədiyini   hətta  autistik  əlamətlərə  zərərli olduğunu  düşünüldüyü  halda,  bəziləri  də,  əksini  düşünülür.  Buna  qarşı  çox saylı  autistik  əlamətlərə  müxtəlif  növ  dərmanlar  verilir. Bunlardan biri  də, antipsixotik  dərmanlardır.  Lakin  reallıq  budur ki, autizmi müalicəedici  və  yaxud  simptomlarını  yoxedici  bir  dərman  yoxdur. Ancaq  autizmə  bir  çox  problemlər də  yoldaşlıq  edir. Bunlara,  epilepsiya,  depresiya, aşırı  hərəkətlilik,  qəzəb, qayğı, yuxu və  yemə ilə  bağlı  problemlərdir. Daha  çox  bu problemləri  azaltmaq  üçün və  ya yox   etmək üçün müxtəlif  dərmanlardan  istifadə  edilir. Autizmin  və  birçox digər  pozuntuların yaranmasında beyindəki  hormonların   yöndəmsizliyinin  yol açabiləciyini  düşünən  mütəxəssislər  var. Bu  hormonlara görə  təsirli  olan  bəzi  dərmanlar  istifadə  edilir. Dərmanlardan  istifadə  edən  uşaqların  bir çoxunun  diqqət  müddətlərində   artımlar  görülərkən, davranış  və adaptasiyalarında  problemlər  görülür.   Dərmanla  müalicə  sadəcə  bəzi  xüsusi  simptomların  müalicəsində  tesirlidir. Sosial və  ünsiyyət azlığı  kimi   autizmin  təməl  simptomlarını  müalicə  etməkdə  təsirli  deyil.Müalicə  edilən bəzi  hədəf  simptomlar  arasında  hiperaktivlik,  diqqət  defisiti, aqressiv  davranışlar vardır. Çox  vaxt  davranış  dəyişdirmə  texnikaları  farmakologiyadan  daha  təsirlidir. Çünki  dərmanlarla  bilinən  simptomların  müalicəsi nəinki  autistik  uşaqlarda,  normal  inkişaf  etmiş uşaqlarda  belə    uzun müddətdə  təsirli  olmur. Misal  üçün  hiperaktiv və diqqət  eksikliyi  pozuntsu  üçün  daimi   bir  müalicə  metodu  tapılmamışdır. Bu  səbəbdən  autistik  uşaqlar  üçün tövsiyyə  edilən  dərmanlar,  bilinən  simptomları  kökündən  müalicə  eyməyə yetmir.Davranış  dəyişdirmə  texnikaları  autistik uşaqlarda  görülən  bütün  problemləri yox  eder  deyə  bir  gerçəklik  də yoxdur,  çünki   təkrarlanan  davranışlar ,  aqresiya,  qəzəb və s. bəzi  davranışlar  bir  çox  mübarizələrə baxmayaraq, dəyişməyəbilər. Bəzi problemli  davarnışlar  epilepsiya  ilə  bağlı  ola bilər, bu  zaman  antiepileptik  dərmanlar  istifadə  edilərək  bu  problemlərin  təkrarlanmasının  qarşısını  almaq  olar. Uşağa  dərman  vermədən  öncə  davranış  dəyişdirmə  texnikaları   sistemli  bir  şəkildə  və  tətbiq  edilməlidir. Bununla  yanaşı  uşağın  akademik,  ünsiyyət  və  social  bacarıqlarını  inkişafetdirici  proqramlar  müəyyən  sixliqla  tətbiq  edilməlidir. Buna  baxmayaraq,  problemli  davranışlar  davam  edirsə,  bu  zaman  dərman müalicəsi  təyin  olunur. Əlbəttə  ki,  dərman  müalicəsi  həkim  tərəfindən təyin  olunsa da,  son  qrarı  ailə  verir. Dərman  müalicəsində  həkimin  təlimatlarına  əməl  olunmalı,  xüsusilə  başlama dozalarını  göstərən  müddətdə  verilməsinə diqqət  edilməlidir.

Muxtarova Gülnarə

19 yaş. Bakı  Dövlət Universiteti

 SEP fakültəsi, ixtisas TSPX.