Biz sivilizasiya  dövründə yaşayırıq.Yaşadığımız mühitdə böyük dəyişikliklər baş verir. Bu dəyişikliklər insanların sağlamlığına təsir göstırir.Xəstəliklərin get-gedə sayı artır.Doğulan uşaqların bəziləri doğuşdan xəstə doğulur.Belə xəstəliklərdən autizmi  daun  sindromunu    və s.-ni göstərmək olar.
   Autizm nədir-fərdin  ictimai ünsiyyətinə  dil inkişafına və xarici dünyadan gələn informasiyaları  qəbul  etməsinə təsir edən neyro-inkişafi pozğunluqdur.
       Autizm ilk olaraq 1943-cü ildə Amerikalı uşaq psixiatrı Leo Kanner tərəfindən Erkən Uşaqlıq Autizmi olaraq adlandırılmışdır.
     Autizmin inkişaf etmə səbəbləri tibdə hələ ki, dəqiq müəyyən edilməyib.Autizm ömrü boyu sürən, zehni bir narahatlıq olub  əsasən ictimai qarşılıqlı ünsiyyətdə istifadə edilən, nitqdə, simvolik xəyali oyunlarda gecikmələr kimi özünü göstərən bir narahatlıq kimi təsnif olunur.
      Ən real səbəb hamiləlik zamanı virus infeksiyasının olması sayılır.Həkimlərin müşahidələrinə görə autizm bir çox hallarda hamiləlik
zamznı qızılca, məxmərək, suçiçəyi keçirmiş anaların uşaqlarında inkişaf edir.
      Autizmi olan uşaqların baş beynində müəyyən orqanik pozulmalar müşayiət olunur.Bu xəstəlik daha çox oğlan uşaqlarında rast gəlinir.Adətən
bu xəstəliyin diaqnozu əsasən 36 aylıqdan sonra qoyulur.Lakin autizmin əlamətləri  18 aydan əvvəl ortaya çıxır.Bəzi uşaqlar 12-18 ay arası normal inkişaf edirlər, daha sonra geriləməyə başlayırlar.
      Autizm diaqnozu 18 ay və daha əvvəl qoyula bilər .Autizmin fiziki  göstəriciləri olmadığı üçün diaqnoz qoymaq və qiymətləndirmək müşahidə və standartların verdikləri məlumatlara söykənərəkdir.
     Xəstəliyin diaqnozu nə qədər tez qoyulsa onun korreksiyası bir o qədər asan olar.
      Autizmin ilk əlaməti  uşağın 3 ayında üzə çıxmağa başlayır.Lakin bu yaşda heç bir həkim ona dəqiq diaqnoz qoya bilmir.
      Adətən körpə uşaq öz anasının səsini eşidəndə,  özünü görəndə sevinir, gülümsəyir.Lakin autistik uşaqda bunlar olmur.
       Autizm  3  sahədə özünü göstərir.
                1.Sosial mühitdə.
                2.Ünsiyyət və dil inkişafında.
                3.Məhdud və təkrarlayıcı davranışda.
  Autizmin spektr pozuntuları.
Asperger sindromu
Rett sindromu
Uşaqlıq dezinteqrativ pozuntusu
Atipik autizm
Baxmayaraq ki, autizmin təzahür spektri çox genişdir əsas simptomları ümümi xarakter daşıyır.
       Autizmli uşaqlar öz yaşıdları ilə deyil, özündən böyüklərlə ünsiyyət qurmağa üstünlük verir.Bəzən onlar özləri üçün özünəməxsus aləm yaradır,sanki bu aləmdə yaşayır və çagıranda cavab vermirlər.Bu səbəbdən belə uşaqlar xarici aləmin qıcıqlandırıcılarına əksər hallarda heç bir reaksiya vermir və yalnız bir dəfə eşitdiyi mahnı və ya şeri asanlıqla təkrar edirlər.
     Autistik uşaqlarda ünsiyyət çox zəif olur. Ünsiyyətdən qaçmaq ekstremal təklik ,streatip davranışlar sərgiləyir, ictimai oyunlara qoşula bilmir.İ stəklərini başqalarının əllərindən istifadə edərək ifadə edir.Mənasız sözləri ardıcıl təkrarlayır.Predmetləridavamlı   olaraq cevirməkdən xoşu gəlir.Ağrıya qarşı laqeyddir.Tək qalmağı xoşlayır. Sual, əmrləri, sadə məcazi ifadələri anlaya bilmirlər.Şəxs səvəzliklərini  anlamırlar.Onlar dildən funksional olaraq istifadə etmirlər.Dəyişikliklərə həddən artıq reaksiya verirlər.Eyniliyi qoruyub saxlamağa çalışırlar. Bəzi əşyaların parçaları ilə həddən artıq məşğul olurlar. Yellənmə, fırlanma, əl çırpma kimi təkrarlayıcı hərəkət edirlər.Göz kontaktına az girirlər, yersiz ağlayır, yersiz gülür ,fırlanan əşyalara meyilli olurlar.Motorikanın inkişafı zəif olur.Nitqi çox geri qalır.Bəziləri 5 yaşa çatdıqda tək sözlərlə danışa bilir.
      Autizmli uşaqlar güclü səsləri,  musiqini, toxunuşları xoşlamır və bu onlarda qəribə reaksuyaya səbəb olur.
      Adətən onlar xəyal qura bilmirlər.Təxəyyül tələb edən oyunları oynaya bilmirlər. Exolalik (cavab vermək əvəzinə özünə deyilənləri eynilə təkrar etmək) danışır.
     Autizmin korreksiyasında psixoterapiyadan, loqapedik məşğələdən, qorxu və aqresiyanın terapiyası, Art terapiyadan, kukla terapiyasından, qum terapiyasından istifadə edilir.
       Autizmli uşağın müalicəsi daim təkrarlanmalıdır.Hər gün eyni hərəkətləri təkrar etmək lazımdır ki,  unutmasın .Onu əhatə edən mühit dəyişilməməlidir.Uşağın diqqətini cəlb etmək lazımdır. Onlarla uca səs tonu ilə danışmaq lazım deyil .Onlara qarşı mehriban olmaq lazımdır.
     Müalicəsi  üçün  psixiatopa, psixoloqa müraciət etmək lazımdır.DSM-IV
CARS   ADLADOS  testlərindən eşitmə testi, nevroloji testdən keçirilməlidirlər.Lakin belə xəstə uşaqları olan valideynlər ruhdan düşməməli, onlar marifləndirilməli, onlara psixoloji yardım göstərilməlidir.
      Autizmli  uşaq bir şəxsiyyətdir.Onların adət etdiyi qaydalara riayət etməyə şalışın.Heç bir zaman ümidinizi itirməyin .Unutmayın ki tarixdə iz qoymuş dahi şəxsiyyətlərin əksəriyyəti autizmli insanlar olublar.

                                                ESSE
Ulu kainat yaradılışından sirli- sehirli olub və qərinələr boyu belə davam edir.Allahın ən böyük möcüzəsi insan təbiətin gözəlliyindən bəhrələnib inkişaf etdikcə ixtiralar  artır.İnsan əməyi yüngülləşsin deyə avtomobillər, təyyarələr, qatarlar, soyuducular  qadınların əməyini yüngülləşdirən paltaryuyanlar və digər məişət avadanlıqları ixtira edildi.Bu zaman insan sevindi.Sevindi ki, əməyi yüngülləşdi.
      Amma ixtiraların acı nəticəsi kimi  maşınların tüstüsündən, soyuducuları işlədən qazlardan və digərlərindən törənən fəsadlar təbiətin günbəgün kirlənməsinə, azon təbəqəsinin zədələnməsinə səbəb olur.
       Əvəzində xəstəliklər durmadan artir...İnsanlar çarəsi olmayan xəstəliklərə düçar olurlar.Körpələr xəstə doğulur...
       Autizm –erkən yaş dövründə başlayan həyat boyu davam edən sosial münasibətlər və ünsüyyət sferasında problemlərin olması ilə birlikdə qəbul olunan neyro-psixatrik bir pozuntudur.Artıq ölkəmizdə 10 uşaqdan biri autizm xəstəliyinin daşıyıcısıdır.Gəlin baxaq biz bu uşaqları vaxtında diaqnoz qoyub cəmiyyətə yararlı vətandaş edə bilirikmi? .Artıq illərdən bəridir ki, bu uşaqlara əqli gerilik diaqnozu qoyaraq onların normal uşaqlarla birgə təhsil almasının qarşısını alır.Halbu ki, belə xəstə uşaqlara düzgün sağlam ünsiyyət çox vacibdir.Artıq ölkəmizdə autizmli uşaqlara qayğı artmaqdadır.Xüsusi mərkəzlər tikilir, yaradılır.Əgər aurizmli uşaqlar erkən yaşlarında düzgün diaqnoz qoyularaq bu mərkəzlərdə müalicə olunarsa onda həmin körpələrdə cəmiyyətdə öz yerlərini tapa bilərlər.
       Ey insanlər gəlin təbiəti qoruyaq .O zaman xəstəliklər azalar cəmiyyətimiz sağlam olar.
       Məsəl var .Anadır evin dirəyi
       Bir dirək yıxılsa bir divar yatar.
       Ana təbiəti itirsən əgər
       Bir ev yox,  bir kənd yox
       Bir dünya batar.                                      

 

LALƏ ƏLƏKBƏROVA

 

Hal–hazırda yaşadığımız dövrdə müasir problemlərdən biri autizm sindromudur. Mütəxəssislər və pedaqoji təhsil alanlar autizm haqqında kifayət qədər məlumatlı olsalar da təəsuflər olsun ki, əksər valideynlər bu məsələyə bəzən etinasız yanaşırlar. Ciddi xəstəliklər haqqında da məlumatsız olmaq onların gələcəkdə xəstə uşaq dünyaya gətirmələrinə səbəb olur. Gəlin bu günahsız, məsum uşaqları qoruyaq, gələcəkdə onları incidən xəstəliyin olmamasına çalışaq və autizmə yox deyək.

Autizm nedir?

Autizm- Erkən yaş dövründən başlayan, ictimai qarşılıqlı təsirə və ünsiyyətə zərər verən məhdud və təkrarlanan davranışlara gətirib çıxaran,beynin inkişafina maneə törədən bir xəstəlikdir.Xüsusi qayğıya ehtiyacı olan bu tip uşaqların sosial adaptasiyası, cəmiyyətə inteqrasiya olunması, özünəxidmət bacarıqlarının inkişaf etdirilməsi və bu məqsədlə onların valideynlərinin maarifləndirilməsi pedaqoq və psixoloqların diqqət mərkəzindədir.  Autizm termini müxtəlif dərəcədə nəzərə çarpan əlamətləri ilə xarakterize olunur.

1. Sosial münasibətlərdə pozğunluq

– Münasibətlərin formalaşmasında və saxlanmasında çətinlik,

– Ətrafdakılara yad və laqeyd münasibət,

– İnsanlara cansız əşyalara olduğu kimi münasibət,

– Başqa insanlarında istəyinin, məqsədinin və nəzər nöqtəsinin olduğunu başa düşməmək.

2. Nitq və ünsiyyətdə pozğunluq

– Sözlərin mənasını anlamaqda çətinlik,

– Ancaq öz ehtiyaclarının ödənilməsi ilə məhdudlaşan ünsiyyət,

– Başqa insanların jestlərini, mimikasını təqlid etməkdə çətinlik.

3.Təsəvvür etməkdə çətinlik

 – Bir fikirdən digərinə keçməkdə çətinlik,

 – Rutinaya ciddi əməl etmə (dəyişikliklərə müqavimət).

Autizmə xas olan xüsusiyyətlər hansılardır?

 –Başqalarına qarşı maraqsızdır,

 –Göz təmasından qaçır,

 –Başqaları ilə ünsiyyət qurmur,

 –İstəklərini başqalarının əllərindən istifadə edərək ifadə edir,

 –Səbəbsiz olaraq ağlayır, gülür və səbəbsiz davranışlar nümayiş etdirir,

 –Mənasız sözləri ardıcıl təkrarlayır,

 –Təmasdan və qucağa alınmaqdan xoşlanmamaq. Normal doğulan, boya-başa çatan uşaqların sevib seçdikləri bütün gözəlliklərdən autizm sindromlu uşaqlar imtina edirlər. Ətrafda baş verən dəyişikliklər, yeniliklər onları qorxudur, qıcıq verir və özlərindən çıxmalarına səbəb olur. Onlar yorulmadan eyni bir hərəkəti təkrar etməyi sevirlər,  məsələn saatlar ilə evin küncündə dayanmaq, qapını dəfələrlə açıb-bağlamaq kimi hərəkətləri təkrar etməkdən xoşlanır.

Autizm əqli çatışmazlıqdırmı?

–Autizmli uşaqlar əsasən öyrənmək və dərk etməkdə çətinliklər çəkirlər.

– Autizmli uşaqların böyük əksəriyyətində müxtəlif səviyyəli əqli çatışmazlıq özünü biruzə versə də əqli səviyyələri normal olan autizmli uşaqlar da var.

– Ancaq ümumi əqli vəziyyətlərinin hansı səviyyədə olmasından asılı olmayaraq autizmli uşaqlar onları əhatə edən dünyanı dərk etməkdə çətinlik çəkirlər.

Bütün bu xüsusiyyətlərdən də məlum olur ki, autizm sindromu ilə doğulan uşaqlar normal doğulmuş uşaqlardan fərqli xüsusiyyətlərə malikdir. Bu fərqliliklərə görə də onlardan imtina edək kimi mənfi düşüncələrdən uzaq olaq və əksinə daima onları qoruyaq, onların düzgün müalicə olmalarına yardımçı olaq. Əgər bizim düşüncəmiz sağlamdırsa və əgər düşünürük ki, bizim əqli geriliyimiz yoxdur onda bu zaman öz düşüncəmizlə düşünək və anlayaq ki, heç bir uşaq dünyaya autizm sindromlu biri kimi gəlmək istəməzdi.

 

 ADPU –nun Pedaqogika və Psixologiya fakültəsinin 4 kurs tələbəsi

Cəlilli Konul Cəlil qızı,

22 yaş

 

Autizm uşağın ünsiyyәt bacarıqlarında pozğunluqla özünü göstәrәn psixoloji bir sindromdur. Autizmin yaranmasına sәbәb tam mәlum deyil. Sәbәbi nә zaman tapılarsa insan beynindә olan bütün xәstәliklәrin dә çarәsi tapılacaqdır. Ancaq son illәrdә araşdırmalar göstәrir ki, әn real sәbәbi hamilәlik zamanı virus infeksiyasına yoluxmuş anaların uşaqlarında bu problem inkişaf edir. Digәr sәbәb ana ilә körpә arasında ünsiyyәtsizlik göstәrilir. Autizmin әlamәtlәri әsasәn 2 yaşdan başlanır. Autizmin әlamәtlәri bunlardır:Göz tәmasından qaçma; Ağrı hissinin olmamısı- buna görә dә onlarla özlәrini ziyan vura bilәrlәr, әl-qollarını dişlәyә bilәrlәr. Tәkliyi sevmә, özünәqapanma, insanlardan qorxmaq-normal inkişaf etmiş uşaqlar kimi xarici alәmә açılmaq, insanlarla әlaqәyә girmәk autistlәrә yaddır. Dәyişikliyә hәddәn artıq reaksiya- uzun müddәt ananın evdә olmadığını hiss etmәsәlәr belә evdә yeri dәyişilәn xırda bir әşyanın yoxluğunu hәmin an hiss edәr vә bu dәyişikliyi qәbul etmәyәrәk saatlarla ağlayarlar. Buna görә dә autistik övladı olan valideynlәr dәyişikliyә yol vermәmәlidir. Әks halda bu autistik uşaqda travma yarada bilәr. Sәbәbsiz gülüb ağlama- autistik uşaqlarda fәrqli şәxsiyyәt formalaşır, Bu uşaqlar özləri üçün özünəməxsus aləm yaradır və sanki bu aləmdə yaşayırlar, hisslәrinә, daxili yaşadıqlarına uyğun hәyat tәrzi sürәrlәr, ona görә dә öz dünyalarına qapanıb sәbәbsiz gülüb yaxud ağlayırlar; Nitq problemi- autistik uşaqlar danışmağa meyilli olmurlar. Cәmi 50%-i 5 yaşına gәlәrkәn tәk sözlәrlә danışa bilir.Danışmağı da әlaqә qurmaq üçün yox, ehtiyaclarını ödәmәk üçün istifadә edirlәr. Onlarda exolaliya problemi dә vardır ki, sualı cavablandırmaq әvәzinә,ona verilәn sualı dәfәlәrlә tәkrar edәrlәr; Qucağa alınmaqdan, öpülmәkdәn,sevilmәkdәn,gülümsәmәkdәn xoşları gәlmәz- bu hiss hәr bir normal inkişaf etmiş uşağın arzuladığı bir hiss olmasına baxmayaraq autistlәri narahat edәn bir hissdi; Oyun oynamaqda çәtinlik- autik uşaqlar davamlı olaraq eyni oyunu oynarlar vә oyunun әhәmiyyәtini bilmәzlәr. Mәsәlәn maşınla oynamaq әvәzinә onun tәkәrlәrini saatlarla fırlada bilәr yaxud da maşını top kimi yerә atıb-tutur, axı oyuncağın nәyә lazım olduğunu bilmirlәr. Buna görә dә valideynlәr sәbrlә uşağın әlinə çox götürdüyü oyuncağını götürüb oyuncağın adını, oynamaq qaydasını uşağa dәfәlәrlә başa salmalıdır.

Autik uşaqlar әqli, görmә, eşitmә әngәlli deyillәr. Baxmayaraq ki, ilk әvvәllәr adını deyәndә eşitmir kimi eşitmә әngәlli, baxmır kimi görmә әngәlli, anlamır kimi zәka әngәllini tәsirini bağışlayırlar. Autizm sırf sosial әngәldir. Autizmlә mәşğul olan psixoloq, defektoloq vә valideyn kompleks halda işlәmәlidirlәr. Әgәr ana uşağı mütәxәssis yanına aparıb evdә özü mәşğul olmursa, bu uşaqda heç bir nәticә baş vermir. Psixoloq yaxud defektoloq uşağı 1-2 saat müddәtindә görürsә, ana övladını 20-22 saat saat müddәtindә görür. Uşaq çağırırkən baxmır,lakin ana onu min bir metodlarla buna həvəsləndirməyi bacarmalıdır.Səbrlə edilərkən nəticəsi uğurla sona yetir,artıq uşağ çağırırkən baxır,hər hansı bir göstərilən əşyaya diqqət edir.Bunun üçün ana ilk əvvəl uşağa adını,valideynlərinin adlarını,bacı-qardaşının adlarını öyrətməlidir.

Bunu da unutmayaq ki, autik elementlәrlә autizm eyni deyil. Autik elementli uşaq o demәk deyil ki, autizmdir. Autik elementlәr hәm psixi inkişaf lәngimәsi, hәm oliqofren, hәm dә әqli anormaliyalar da ola bilәr. Uşağın birindә autistik element var deyәndә valideyn elә başa düşür ki, uşağı autizmdir. Halbuki uşaqda olan problem psixi inkişaf lәngimәsidir vә onda autik elementlәrdәn әsasәn streotiplәr vardır. Psixi lәngimә zamanı psixi proseslәr dә lәngidiyi üçün tәbii olaraq uşağın nitqi dә lәngiyәcәkdir. Bu lәngimә dә bәzi boş vәrdişlәrin - streotiplәrin yaranmasına gәtirib çıxarır, hәmçinin nitqsiz, psixi inkişafda lәngimә uşağı ünsiyyәtdәn çәkindirir, özünә qapandırır, bunu da bәzilәri autizmlә qarışdırır. Mәlumdur ki, hәr bir insan orqanizmindә vәrәm çöplәri, xәrçәng daşıyıcıları kimi infeksiyaların kökü vardır. Kimdә normadan çox olarsa vәrәmә yaxud xәrçәngә yoluxa bilәr. Hәmçinin autizmdә belәdir. Autistik elementlәr hәr birimizdә var. Mәsәlәn, özünәqapanma, ünsiyyәtdәn qaçma, dәyişikliyi sevmәmә, mәqsәdsiz streotiplәrin olması: әlini bir neçә dәfә bir yerә vurmaq, qayçının ağzını açıq saxlamamaq, tez- tez tozları silmәk, tez-tez әllәri yumaq. Bu elementlәr az da olsa hәr birimizdә var. Sırf autizm diaqoznozunu mütәxәssis tәrәfindәn elmi әsaslarla qoyulmalıdır.

AUTİZM - Xəstəlik deyil

AUTİZM - Əlillik deyil

AUTİZM - Kəm ağıllıq deyil

AUTİZM - sadəcə və sadəcə FƏRQLİLİKDİR !!! və bu fərqlilik onun özəlliyidir . Məsələ bu özəlliyi xor görüb cəmiyyətdən dışlamaq deyil , əsl məsələ bu özəlliyin fərqinə varıb , onu olduğu kimi qəbullanmaq , lakin bununla barşmamaq və üzərinə gedib normallaşdırmaqdır.

 Әminә İsrafilzadә,

ADPU'nun Pedaqogika vә Psixologiya fakültәsinin

4cü kurs tәlәbәsi

                                   

         Autizm son zamanlar geniş şəkildə yayılmaqda olan və yaranma səbəblərinə,  əlamətlərinə görə bir çox mütəxəssislərin diqqət mərkəzində olan mövzulardan biridir. Gündəlik həyatımızda tez-tez Autizm termini ilə rastlaşmağımıza baxmayaraq bir çoxlarımız hələ də autizmin nə olduğunu bilmirik  və yaxud da bu sahədə olduqca az biliyə malikik. Bəs Autizm nədir? Necə yaranır? Müalicəsi varmı? suallarına cavab olaraq məqaləmi sizlərə  təqdim edirəm.

Autizm nədir?

         Autizm- ətrafdakılarla ünsiyyət yaratmaqda və onları anlamaqda çətinlik yaradan neyro-psixiatrik bir pozuntudur. İlk dəfə 1943-cü ildə Amerikalı uşaq psixiatrı Leo Kanner tərəfindən "Erkən uşaqlıq autizmi" olaraq adlandırılmışdır. Autizmdən əziyyət çəkən uşaqda beynin müxtəlif hissələri birgə işləyə bilmir və bu da onların ətrafdakılarla münasibətində çətinliklər törədir. O, özünə qapanma, real həyatdan uzaqlaşma kimi təzahür edir. Autizmli uşaqlar bir-birindən fərqlənirlər. Belə ki, "Tipik" autizmli insan mövcud deyil. Autizmin formasından asılı olaraq onlarda müxtəlif davranışlar müşahidə olunur. Statistikaya görə autizm sindromu daha çox oğlanlarda rast gəlinir və hər 4 autizmli uşaqdan 1-i qızdır.Autizmin simptomları 3 ilə qədər müddətdə özünü göstərir və əsas  simptomlar aşağıdakılardır.

• Sosial münasibətlərdə pozğunluq

•Nitq və ünsiyyətdə pozğunluq

•Təxəyyüldə pozğunluq

 Əgər 18 aylığında  uşaq:

1) Nə isə istəyəndə sizə baxmırsa və istədiyi əşyanı barmağı ilə göstərmirsə

2) Əşyalarla xəyali oyunlar oynamırsa

3) Sizin göstərdiyiniz yerə baxmırsa , bu zaman autizmdən şübhələnmək olar.

Autizmin yaranma səbəbləri:

         Autizm- anadangəlmə bir pozuntudur və  yaranma səbəbləri hələ də araşdırılmaqdadır.  Bəzi mütəxəssislər autizmin beyindəki neyronların normadan az olması ilə bağlı olduğunu qeyd edirlər.Başqa alimlərin fikrincə isə autizmin yaranmasında əsas genetik faktorlar özünü göstərir. Məsələn: tək yumurta əkizləri genetik baxımdan bir-birilə eynidir. Əgər tək yumurta əkizlərindən biri autizmlidirsə, digərinin autizmli olma riski 35-70% ola bilir. Fərqli yumurta əkizlərində isə bu risk 0-23%-dir. Əgər ailənin ilk uşağı autizmlidirsə, sonrakı uşağın autizmli olma riski 5-15%-dir. Hal- hazırkı dövrdə alimlər öz tədqiqatlarında hansı genlərin ailələrdə autizmin ötürülməsində rol oynadığını aydınlaşdırmağa çalışırlar.

Autizmdə davranış simptomları:

         Autizmin formasından asılı olaraq onlarda müxtəlif növ davranış formaları özünü göstərə bilər və bunlar aşağıdakılardır:

Qəribə və ya ritual davranış

•işığı söndürüb-yandırmaq

•durduğu yerdə öz ətrafında fırlanmaq

•özü-özünü yırğalama

•xətt boyunca düzmə

Sosiallaşma problemi

•Bacı- qardaşına münasibətdə qəddarlıq göstərmək

•başqa uşaqların oyunlarına maraq göstərməmək

•valideynləri onu qucaqladıqda buna hər yolla mane olmağa çalışmaq

•çarpayıda tək qaldıqda anasını çağırmaq əvəzinə qışqırmaq

Kommunikativ

•ətraf şəraiti hiss etmir

•vizual əlaqədən yayınır

•Böyüklərin əlindən isifadə edir, onu yönəldir  

Motorika

•ayaq barmaqlarının ucunda yerimə

•xırda motorika problemləri

• üçtəkərli velosiped və ya uşaq maşınını idarə edə bilməmək

•fəza qavramının defisti

Sensor problemlər

•su prosedurlarından imtina edir

•musiqi səsinə güclə tab gətirir

• saçının qırxılmasına imkan vermir

•paltar dəyişməyi sevmir

Özünə xətəryetirmə

•başını çırpır

•özünü dişləyir

•öz dərisini qaşıyıb cırmaqlayır

Təhlükəsizlik

•təhlükə anlayışı yoxdur

•əzilə və ya yaralana biləcəyi situasiyanı hiss edə bilmir

•yüksəklik qorxusu yoxdur

Autizmin spektor pozuntuları:

         Autizmin spektor pozuntularına aşağıdakılar daxildir:

Rett pozuntu-  erkən mərhələdə normal inkişafla xarakterizə olunan, sonradan əldə edilmiş fiziki və əqli bacarıqların itirilməsi kimi meydana çıxan beynin pozuntusudur. İlk dəfə olaraq pediatr Andreas Rett 1964-cü ildə 22 qız uşağında 6 aylıq normal inkişafdan sonra inkişafın birdən-birə dayandığını və bundan sonra sürətlə geriləməsini müşahidə etmişdi. Rett sindromu əsasən "qız xəstəliyi" kimi qəbul edilir.Xəstəliyə çox nadir hallarda rast gəlinir və çox zaman irsiyyət ilə ötürülmür. Əsas əlamətləri baş ölçüsünün kiçik olması, əqli cəhətdən geridəqalma, ataksiya, tənəffüs pozğunluğu, nitq inkişafı və sosial bacarıqların 2-3 il geri qalmağa başlaması və s.

Asperger sindromu- Autizmin bir forması hesab olunur. Asperger sindromlu insanlar intellekt və dil baxımından inkişaf edirlər, onlar həmçinin digər uşaqlar kimi ətrafdakılarla maraqlanırlar, özünə inam hissləri yaşa uyğun olur. Bu tip uşaqlar gələcəyə daha perspektivdir və çoxları böyüyəndə müstəqil və məhsuldar həyata başlayırlar.

Dezinteqrativ pozuntu- bu pozuntu zamanı ünsiyyət və dil bacarıqları, düşüncə itir. Bu 3-4 yaşda baş verir. Bu vaxta kimi inkişaf normal müşahidə olunur. Pozuntunun səbəbi naməlumdur.

Klassik autizm- bu qrupdan olan uşaqlar nitqin ciddi pozuntusundan əzab çəkir, emosiyalara nəzarət etmə qabiliyyəti olmur. Bu qrupdan olan uşaqlar əlavə xəstəliklərə, məsələn, epilepsiyaya meyilli olurlar.

Autizmin müalicəsi:

         Hal-hazırda müalicəsi əsasən erkən başlanmış təlim-tərbiyə proqramlarıdır. Bu proqramlar intensiv olmalı, evdə ailələr də tətbiq etməlidirlər. Müalicənin uğurlu olması üçün övladı autizm olan valideynlər ilk öncə uşaqlarının autizmli olduqlarını qəbul etməli və onları o şəkildə sevməlidirlər. Autizmin müalicəsində əsas məqsəd simptomların azaldılmasıdır. Uşaqda hansı simptomun olmasından asılı olaraq müalicənin üsulu təyin edilir. Çünki tipik autizm yoxdu və autizmdən əziyyət çəkənlər bir-birində çox fərqlənirlər.  Müalicədə əsasən davranış terapiyalarından (davranışın pozitiv dəstəyi, reaksiyaların cəldliyinin təlimi və s.) və müxtəlif terapiya növlərindən (art terapiya, əmək terapiyası, idman terapiyası, musiqi terapiyası və s.) istifadə edilir.

 

Dəniz Umarova

Bakı Dövlət Universiteti

Sosial Elmlər və Psixologiya fakultəsi, III kurs

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

     “Dəqiq nə olduğunu başa düşə bilmirəm, amma uşağımda bir qəribəlik var. Əvvəlcə elə bilirdik ki, qulaqları eşitmir, onu çağıranda heç dönüb bizə baxmırdı. Amma həkim qulaqlarında heç bir problem olmadığını söylədi. Kubikləri sürətlə bir – birinin üzərinə qoya bilməsi onun əqli inkişafında ciddi problem olmadığını göstərir.....Amma həmyaşıdları kimi oyuncaqlarla oynamır. Bunun əvəzində saatlarla dayanıb paltaryuyan maşınının barabanının sürətlə fırlanmasını izləyir. Yaxınlarım mənə boş yerə narahat olduğumu deyirlər. Ancaq mən onun anasıyam və bir problemi olduğunu hiss edirəm..... bunun səbəbinin nə

olduğunu bir bilsəydim.....”

     Bunlar uşaqlarını ilk dəfə həkimə aparan əksər anaların söylədikləri sözlərdir. Və bu sözlər çox təəssüf ki, autizmin göstəriciləridir.

     Ümumiyyətlə isə autizm nədir? Autizmin səbəbləri nədir? Autizmin müalicəsi varmı?

     Əvvəlcə onu qeyd edim ki, “autizm” termini “austos” (“özüm”) yunan sözündən törənib. Autizm ilk dəfə Amerika psixiatrı Leo Kenner tərəfindən 1943-cü ildə qeyd edilib. Lakin bu termin ilk dəfə 1911-ci ildə İsveç psixiatrı Bleyler tərəfindən istifadə edilib. 

    Autizm sosial və ünsiyyət qabiliyyətlərinin yaranmasına təsir edən inkişaf problemidir. Bu hal şifahi ünsiyyətin, eləcə də ətrafdakı insanlarla qarşılıqlı əlaqələrin qurulmasına kifayət qədər mane olur. Yəni ətrafdakı insan və əşyalara qarşı maraqsız və gələn qıcıqlara qarşı reaksiyasızdırlar. Normal inkişaf edən uşaqlarda bu dövr bir neçə həftəyədək davam edir və gedərək uşaq xarici dünyaya açılmağa və ətrafı ilə, xüsusi ilə də insanlarla maraqlanmağa və əlaqə qurmağa başlayırlar, lakin autistik uşaqların çoxu normal sayılan və çox qısa sürən bu dövrdən sonra da ətrafa açılmırlar, reaksiyasız qalırlar. (Qarşısına ana gəldiyində kimsə yoxmuş kimi reaksiyasız qalırlar və sanki gülümsəməyi belə əsirgəyirlər.)    

    Autizmin yayılması ilə bağlı statistik rəqəmlər hər 1000 uşaqdan 2-6 nəfərdə autizmin bu və ya digər formasının mövcud olduğunu göstərir.         

    Autizmin geniş anlamda diaqnozla bağlı müxtəlif növləri vardır:

1. Ret sindromu
2. Asperger sindromu

     Ret sindromu (R.S): yalnız qızlarda, 1-4 yaş dövründə müşahidə edilən proqressiv çatışmamazlıqdır. Normal inkişaf dövrü, əvvəl əldə edilmiş bacarıqların sonradan itirilməsi, əllərin məqsədyönlü şəkildə istifadəsinin dayandırılması ilə müşahidə edilir.

     Asperger sindromu: “Asperger” adı, bu sindromu 1944-cü ildə ilk dəfə təsdiq etmiş avstriyalı trapevt Hans Aspergerin adı ilə bağlıdır. Asperger pozuntusu austistik pozuntunun bir formasıdır. Bu cür uşaqlar  uşaqlıq dövründə sosial və essentrik (qeyri-adi, qeyri-normal) davranışa malik olurlar. Bu zaman iki tərəfli pozuntu – həm sosial münasibətlərdə, həm də qeyri-şifahi ünsiyyətdə çətinliklər əmələ gəlir. İntonasiya anormallığı və təkrarlanan hallara görə onların nitqi qrammatik olaraq qəribədir. Onlar həm müəyyən səsləri çıxartmaqda, həm də hərəkət etməkdə çox ləngdirlər. Onlar məhdud maraq dairəsinə malikdirlər ki, bu da onun yaşına xarakterik olan ümumi maraqlara uyğun deyil. Məsələn: qapının dəstəyi, astronomiya və tarix.

     Autizmin səbəbləri: autizmin yaranmasına məhz nəyin səbəb olduğu konkret olaraq tapılmayıb. Ancaq son dövrlərdəki araşdırmalar göstərir ki, autizm beynin strukturunda və funksiyalarında patoloji səbəblərdən yaranır. Eyni zamanda araşdırmalar göstərir ki, autistik insanlarda beynin müəyyən hissələrində qan dövranı zəifdir və beyin hücəyrələrinin sayı məhduddur. Bu araşdırmalar belə bir fikir yaradır ki,genlərdəki dəyişikliklər autizmin yaranmasına səbəb olur. Ailələrin öyrənilməsi də bu mümkünlüyü dəstəkləyir.

      Hazırda autizmin ensefalit, frafil x sindromu, fenilketonüri və anadangəlmə qızılca infeksiyası kimi bəzi tibbi vəziyyətlərlə birlikdə tez biruzə verilməsi və bu uşaqların təxminən 25%-də epilepsiyanın da olması səbəbi də neyrobioloji sahədə axtarış zəruriliyini də gündəmə gətirmişdir. Digər araşdırmalar isə autizmi məxmərək virusu və ya doğuş zamanı oksigen azlığı ilə əlaqələndirirlər.

     Autizmin xarakteristikası: Autizmin əlamətləri, əsasən, 2 yaşından etibarən özünü göstərməyə başlayır. Nadir hallarda bu əlamətlər daha gec yaşda da başlaya bilər.     

     Ətrafdakı insanların görünüşləri, geyimləri diqqətlərini çəkməz. Pəncərədən izlənildiyində sanki otaqda kimsə yoxmuş kimi davranırlar. İnsanlarla göz-gözə gəlməkdən qaçarlar. Təkliyi sevərlər və tək buraxılmağa reaksiya göstərməzlər. Çox vaxt onlar davamlı (təkrar olunan ) fəaliyyətlə məşğul olurlar. Misal üçün işığı söndürüb-yandırmaq və ya qollarını yellətmək, əllərini yellətmək, əl çalmaq kimi təkrarlı bədən hərəkətləri edirlər.    

    Autistik uşaqların nitq problemləri də olur. Fiziki inkişafı yaşına uyğun olan uşağın danışması yaşıdlarına görə olduqca geridir. Yəni 5 yaşına gəldiklərində ancaq 50%-i tək sözlərlə danışa bilir. Danışmağı da əlaqə qurmaqdan çox ehtiyacların aradan qaldırılması üçün istifadə edirlər. Baxmayaraq ki, danışıq və dil probleminin səbəbi tam məlum deyil, ancaq bir sıra ekspertlər əmindirlər ki, bu çətinliklər doğuşdan əvvəl, doğuş zamanı və ya sonra beyin zədələnməsi nəticəsində yaranır ki, bunun da nəticəsində bu fərdin ətraf aləmlə əlaqədə olmasına mane olur. Çoxlarının problemi isə söz və cümləsinin mənası, intonasiya və ritmlə bağlı olur. Danışa bilənlər çox vaxt heç bir mənası və ya məlumat əhəmiyyəti olmayan sözlər deyirlər. Məsələn: “ Nə isə içmək istəyirsən?” sualına “hə” və ya “yox” demək əvəzinə sualı təkrar edir.

     Autistik uşaqlar həyat içindəki adi dəyişmələrə qarşı müqavimət göstərirlər. Evin içərisində bir əşyanın yerinin dəyişməsinə icazə verməz, evə alınan yeni bir əşyanı istifadə etmək istəməzlər. Bu etirazı uşaq müxtəlif yollarla bildirir: ağlamaqla, özünü yerə vurmaqla, qışqırmaqla və s.

     Autizmli uşaqların böyük əksəriyyətində müxtəlif səviyyəli əqli çatışmazlıq özünü biruzə versə də, əqli səviyyələri normal olan uşaqlar da vardır. Məsələn: bəziləri musiqi istedadına malikdirlər, digərləri isə yaxşı riyazi hesablamalar apara bilirlər. Təxminən 10%-i hesablama, musiqi bacarığı, uzun məlumatın yadda saxlanması və ya riyaziyyat kimi “intellektual” bacarıqlara malikdirlər.

      Autizmin əlamətləri:

*Sosial ünsiyyətdə çətinlik.

*Nitqdə çətinlik.

*Sözsüz ünsiyyətdə çətinlik.

*Oyun oynamaqda və fikir söyləməkdə çətinlik.

*Dəyişikliklərə qarşı reaksiya göstərməmək.

     Autizmin müalicəsi: Səbəbinin qəti olaraq bilinməməsi müalicə profilaktikasını da təəssüf ki, məhdudlaşdırır. Autizmin tam müalicəsi üçün hal-hazırda hansısa bir üsul və ya dərman mövcud deyil. Autizm zamanı istifadə olunan  dərmanlar simptolmatikdir, əsasən, hiperaktivliyi azaldan, diqqətin artmasına kömək edən  bilavasitə uşaqların təlimlərdən daha çox faydalanmasına xidmət edən köməkçi preparatlardır.

     Bunlarla bərabər bir neçə korreksiya üsulu da var ki, məsələn: holdinq terapiyası, vizualizasiya üsulu “sevgi hədiyyəsi”, qum terapiyası autistik uşaqları olan ailələrə psixoloji kömək forması kimi istifadə olunur.

      Valideynlərə tövsiyə:

     *Autizm haqqında məlumatlanın. Nə qədər çox bilsəniz, özünüzə də, övladlarınıza da bir o qədər çox kömək edə bilərsiniz.

    * Övladınızla qarşılıqlı münasibət yaradarkən və ya ona nəyisə öyrədərkən diqqətli olun, onun göstərəcəyi reaksiya, verəcəyi cavabın böyük ehtimalla müsbət məzmunda olmasına çalışın.

    * Övladınızın xüsusi ehtiyaclarını necə qarşılamaq lazım gəldiyini peşəkarlardan və başqa valideynlərdən öyrənin. Bununla belə yadınızda saxlayın ki, oğlunuz  yaxud qızınız  hər şeydən öncə uşaqdır və həyatı boyu bitib-tükənmək bilməyən müalicələrlə yüklənə bilməz.

   * Övladınıza yardım edə biləcək yardımetmə texnologiyası barədə məlumatlanın.

     Sevgilə, qayğılə, inamla, səbrlə hər şeyi-hər çətin anı və ən çətin , ən qorxunc xəstəliyi belə geridə qoymaq olar, əlbəttə ki, ulu Tanrının köməyilə. Səbr və proqramlı şəkildə aparılan xüsusi təlim-tərbiyə vasitəsilə autizmli uşaqlara gündəlik həyat bacarıqlarını, danışma və ünsiyyət qurma bacarıqlarını aşılamaq mümkündür. Çox az təsadüf olunmasına baxmayaraq, autizmin təsirlərindən xilas olub normal həyata qovuşan autizmli uşaqlar da vardır. Unutmayın ki, Tanrı soyuq qış gecələrindən sonra mütləq bahar təravəti gətirir. Bu həyatın yazılmış qanunlarıdır-Tanrı tərəfindən yazılmış qanunlar.      

 

Orucova Aygün (22 yaş).  

              Azərbaycan Dövlət Pedaqoji Universitetinin “Pedaqogika və psixologiya“ fakültəsinin

IV kurs tələbəsi.     

 

Autizm – erkən yaş dövründə başlayan sosial münasibətlər və ünsiyyət sferasında problemlərin olması ilə özünü göstərən ümumi inkişaf problemidir. Autizmin əlamətləri əsasən iki yaşından etibarən özünü göstərməyə başlayır. Autizm özünə qapanma, real həyatdan uzaqlaşma kimi təzahür edir. Autizm kifayət qədər geniş yayılmış haldır belə ki, təxminən min uşaqdan beş nəfərində müşahidə olunur. Hal-hazırda autizmin yaranmasının dəqiq səbəbləri məlum deyil. Lakin autizmin nədən yaranmasına fikir bildirən mütəxəssislər belə hesab edirlər ki, autizmin yaranması həm irsi, həm də doğuşdan əvvəlki doğuş zamanı və sonradan qazanılmış bir sıra inkişafa təsviredci faktorlarla hamiləlik zamanı baş verən narahatlıqlar, eləcə də uşaqlıqda edilən peyvəndlərlə əlaqədar ola bilər. Müasir tədqiqatlara əsasən autizmi əsəb sisteminin patalogiyası ilə əlaqələndirirlər. Bu isə bir sıra səbəblərlə əlaqədar ola bilər.

Maddələr mübadiləsinin anadangəlmə pozulması və ya orqanik zədələnməsi, hamiləlik dövründə və doğuş zamanı yarana bilər, pilepsiya sindromu il əvə yaxud bir sıra uşaq xəstəliklərinin (məs: qızılçı, məxmərək və s.) kəskinləşməsi ilə meydana gələ bilər.

Autizmin spektr pozuntuları:

• Autizm
• Asperger sindromu
• Rett sindromu
• Uşaqlıq dezintegratın pozuntusu
• Atipik autizm

Baxmayaraq ki, autizmin təzahür spektri çox genişdir. Əsas simptomları ümumi xarakter daşıyır.

• Sosial münasibətlərdə pozğunluq
• Nitq və ünsiyyətdə pozğunluq
• Təxəyyüldə pozğunluq

İlk dəfə elmdə autizm haqqında Amerikalı alim Leo Kanner 1947-ci ildə məlumat verib. Ölkəmizdə isə təxminən 2000-ci ildən uşaqlarda autizm sindromu diaqnozu qoyulur. Bəs bu uşaqlar həmyaşıdların olan nə ilə fərqlənirlər? Valideyin övladının autist olduğunu necə müəyyən edə bilər? Ç.Məmmədli bildirdi ki, bu uşaqlar özünə qapanır, sanki ətraf Aləmi görmür və eşitmirlər. Ona görə də çox vaxt həkimlər bu halla müraciət edən valideynlərə görmə və ya eşitmədə problem olduğu diaqnozu qoyurlar. Düzdür, həmin uşaqların davranışları ilk baxışda bu ehtimala əsas versə də, araşdırmalarından sonra müəyyən olunur ki, onların əsas problemi psixolojidir. «Onlar əqli cəhətdən normal olurlar, sadəcə, istədiyi diqqəti görməzsə, ətrafı dağıdır, özünə ziyan vurur ki, diqqət çəksin. Əslində nəyisə dağıtmaları onların ifadə dilidir, bununla var olduqlarını ətrafdakılara çatdırmaq istəyirlər».

Hər dəcəllik edən uşaq autistdir?

Psixoloqların saydığı əlamətlərin bir çoxunu bütün uşaqlarda müşahidə etmək olar. Məsələn dağıtmaq, dəcəllik etmək normal uşaqların da ən sevdiyi oyunlardandır. Bəs belə olan halda valideyin övladının autist olub-olmamasını necə müəyyənləşdirsin? Çiçək xanım bu əlamətlərin bəzilərinin normal uşaqlarda da müşahidə olunması ilə razılaşır.

«Bu əlamətlər müşahidə olunan uşaqları fərqləndirmək üçün onların oyuncaqları ilə necə oynamalarına diqqət etmək lazımdır. Məsələn, autizmli uşaq bir maşını götürür, təkərlərini dəfələrlə fırladır, çünki onların davamlı olaraq bir oyuncaqla oynamağı, fırlanan şeylərə baxmağı, eyni şeyi təkrar etməyi sevirlər. Amma normal uşaqlar həmin maşını sürür və s. hərəkətlər edirlər. Həmin davranışlarda müəyyən etmək olar ki, həmin uşaqda autizm əlamətləri var».

Onu da qeyd edirlər ki, bu əlamətlərin yalnız birinin müşahidə olunması da uşağın autist olması demək deyil. «Autizm əlamətlərindən yalnız biri müşahidə olunarsa, o uşağı autizm problemli hesab etmək olmaz. Bizdə autizmli xəstələrin qiymətləndirmə cədvəli olur. Hətta autizm diaqnozu qoyulanları belə bu araşdırmalar aparıb sonra müalicəyə cəlb edirik».

S.Məmmədli artıq bir neçə ildir təşkilatlarının insanları maarifləndirmə istiqamətində müəyyən işlər gördüyünü də vurğuladı. «Maarifləndirici kitabımız getdiyimiz bölgələrdəki insanlara veririk ki, hər kəsin bu problemdən məlumatı olsun. Necə ki, xarici ölkələrdə uşaqdan autizm soruşşan o, asanlıqla sənə izah edir, bizim insanların da belə olmasını istəyirik. Ətraf bu problem haqqında məlumatlı olmadığından uşaq özünü normal aparmayanda ona müəyyən təzyiqlər olur bu zaman da həm valideyn, həm də uşaq evə qapanır. Uşağı hərəkətlərindən utandığından onu evdən bayıra çıxarmır.

Ç.Məmmədli autizmli uşaqlar üçün məktəblərin olmamasını ciddi problem hesab edir. «Ölkəmizdə birbaşa autizmlə bağlı məişətlər yoxdur. Həmin uşaqlar başqa nevroloji problemləri olanlarla birgə təhsil alırlar. Lakin bu heç də düzgün deyil. Onların hər biri üsün xüsusi məktəblər olmalıdır. Həmçinin inkuliziv bağçalar, məktəblər yaradılmalıdır ki, orada normal uşaqlarla yanaşı autizm problemli uşaqlar da oxusun».

O həmçinin qeyd etdi ki, xarici ölkələrdə bu uşaqlar üçün xüsusi mərkəzlər var». Həmin ölkələrdə bütün sahə poliklinikalarda uşaqların inkişafı üçün mərkəzlər var. Əgər valideyn aparmırsa, onlar özləri gəlib uşağı psixoloji testdən keçirir, hansısa psixoloji problemin olub-olmamasını müəyyənləşdirirlər. Əgər müalicə üçün ailənin imkanı yoxdusa, dövlət tərəfindən müalicə olunur. Bizdə isə uşaqda hansısa psixoloji problem hiss edəndə həkimə aparırıq, həkim deyir: «Narahat olma, danışacaq da». Vaxtında aşkarlanmaması da problemi bir az da çətinləşdirir.

Ölkəmizdə autizmlə bağlı vəziyyətə gəlincə isə, mütəxəssislər bəzi xarici ölkələrdən mütəxssis cəlb etdiklərinə onların yerli mütəxəssislərimizə dərs keçdiklərini deyir. Qeyd edək ki, onlar bu dərsləri pulsuz keçirirlər. «Bizim müəssisə bədən zamana qədər 200-ə yaxın problemli uşaq yararlanıb. Ümumilikdə isə, 2500-dən çox müraciətlər daxil olub. Bir neçə il bundan öncə Ailə qadın, uşaq problemləri üzrə dövlət Komitəsi dövlətin ayırdığı vəsait hesabına bir neçə mütəxəssis treninq keçiblər. Buna görə də deyə bilərik ki, ölkədə yetərincə mütəxəssis var. Ç.Məmmədli onu da qeyd etdik ki, əgər müalicə olunmazsa, arzuolunmaz nəticələr əldə oluna bilər. Uşaq daha çox özünə qapanacaq, ya oliqofreniya, yada köhnə üsullarla desək, şizofreniya əlamətləri müşahidə olunacaq.

Valideynlər nələri bilməlidirlər?

Qeyd etmək lazımdır ki, problemin səbəbi bilinmədiyindən hər kəs bu sindrom barədə məlumatlı olmalıdır. Eyni zamanda uşağın sindromu daha asanlıqla aşması üçün valideynlərin rolu da çox önəmlidir. Yəni psixoloji müayinələr qədər, ailədə onlarla olan münasibət də ona kömək ola bilər.

«Mütəmadi müalicələrdə 70% irəliləyiş olur. Lakin müalicə qədər onlarla davranışa da diqqət yetirilməlidir. Məsələn, uşağın 14-15 yaşı olur. Valideyn geyindirib-soyundurur. Valideyn başa salmalıdır ki, sən özün geyinməlisən və ya yeməyini, özün yeməlisən. Mehriban davranmalı, uşağın özünün bacarıqlarını inkişaf etdirməyə çalışmalıdır. Digər uşaqlarla oynamasına şərait yaratmalıdır. Normal uşağa başa salındığından beş dəfə çox autizmli uşağa başa salmaq lazımdır. Ona görə də maksimum səbirli olmalıdır».

Məsuliyyətin böyük bir hissəsinin valideynlərin üzərinə düşdüyünü deyən mütəxəssislər onu da əlavə etdi ki, bu problem sonradan da yarana bilər. «Mərkəzlərə müraciət edənlər arasında beş yaşından sonra da bu problemlə üzləşənlər olub. Yəni valideynlər digər uşaqla daha çox maraqlanıb o isə diqqətdən kənarda qalıb və özünəqapanma, autizm yaranıb. Bu psixoloji problem olduğundan hər yaşda müşahidə oluna bilər».

Autizm psixoloji problem olduğundan ilk baxışda bu baxışda bu uşaqları tanımaq olmur. Ç.Məmmədli də qeyd etdi ki, autizmli uşağı tanımaq üçün gərək onunla ünsiyyətə girəsən. Məsələn, adını soruşursan deyə bilmir, sakit oturur. Yalnız bu zaman onda hansısa problemin olduğunu müəyyən etmək olur. Lakin bəziləri isə kənarda özünü tanıdır. Düzdür, ətrafdakılar çox zaman autizm haqqında məlumatlı olmadıqlardan onun hərəkətlərinə məna verə bilmir və problemli uşaq olduğunu deyirlər».

«Xarici ölkələrdə isə, bu xəstəlik 30-40 ildir ki, tanınır, ona diaqnoz qoyulur. Xəstəlik əsasən üç yaşına qədər olan uşaqlarda aşkarlanır.

Müsahib qeyd etdi ki, bu psixoloji problem olduğundan dərmanlarla müalicəsi yoxdur. Onlar pevroloji müalicə olunmalı və məşğələlər aparmalıdır. Psixoloqlar loqopedlər bu işə cəlb olunmalıdırlar. Üç yaşa qədər olan uşaqlarda müşahidə nə qədər erkən aşkarlansa müalicə də o qədər effektli olar. Əgər uşaqla hansısa inkişaf pozğunluğu müşahidə olunursa, defektoloji, loqopedik, psixoloji məşğələlər başlanmalıdır. Bu yardımlar xüsusi proqramlarla aparılmalıdır».

Qeyd: Aparılan tədqiqatlar autizmli uşaqların 75%-indən böyük bir hissəsinin zəka geriliyi olduğunu, ancaq 10%-ə kimi kiçik bir hissəsinin normal zəkaya sahib olduğunu vurğulamaqdadır.

Səmədova Balabikə

Bakı Qızlar Universiteti, Psixologiya fakultəsi

 

 

Autizm ətraf aləmin dərk etməsinin və digər insanlarla ünsiyyət qurmasının pozulması ilə xarakterizə olunan xəstəlikdir. Autizmin inkişaf etmə səbəbləri tibbdə hələki dəqiq müəyyən edilməyib. Ən real səbəb  hamiləlik zamanı anada virus infeksiyasının olması sayılır. Həkimlərin müşahidələrinə göre autizm bir çox hallarda hamiləlik zamanı qızılca, məxmərək, suçiçəyi keçirmiş anaların uşaqlarında inkişaf edir. Autizmi olan insanların baş-beyninde müəyyən orqanik pozulmalar müşayət olunur. Oğlanlarda qızlarla müqaisədə bu xəstəliyə daha tez-tez hallarda rast gəlinir. Autizmin bir neçə forması var. Bu xəstəliyin dioqnozu uşağa 3 yaşından sonra qoyulur. Bu zaman autizmi olan uşağın adi uşaqla olan fərqi daha gözə çarpan olur. Adətən valideynlər ilk dəfə həkimlərə bu kimi şikayətlərlə müraciət edirdi: uşaq digər uşaqlarla oynamır, danışmır, onun üçün yeni olan şəraitdən qorxur və s. Xəstəliyin dioqnozu nə qədər tez qoyularsa, uşağın ətraf aləmlə uyğunlaşması da o qədər müvəffəqiyyətli olacaq. Autizmin ilk əlamətləri uşağın 3 ayında üzə çıxmağa başlayır. 3 ayında olan adi uşaq tanış adamları, xüsusilə ananı görəndə sevinir və gülümsəyir. Autizmi olan uşaq heç kimi tanımır, gülümsəmir, ananın döşündən imtina edir və ya çox zəif əmir, uşaqda yuxusuzluq olur. Sağlam uşaq ananın qucağında olduqda anaya sıxılır,  autizmi olan uşaq isə əksinə belini əyir və ana onu sinəsinə sıxa bilmir. Daha böyük uşaqlar öz çarpayısında oturanda uzun müddət ərzində bir tərəfdən o tərəfə yellənir və bu zaman ətrafda baş verənlərə fikir vermir. Bir çox hallarda valideynlər autizmi olan uşaqda eşitmə qabiliyyətinin zəif olmasından və ya uşağın kar olmasından şübhələnərək həkimə müraciət edirlər. Lakın belə uşaqlarda eşitmə ilə heç bir problem yoxdur. Autizmi olan uşaqların nitq inkişafı da gecikir. Adətən onlar yalnız 2 yaşından sonra danışmağa başlayır. Bu uşaqların nitqində qeyri-adidir. Autizmi olan uşaqlar digər uşaqlarla deyil, böyüklərlə ünsiyyət qurmağa üstünlük verir. Lakin bu “ünsiyyət” də zəif olur ki, belə uşağın diqqətini cəlb etmək olduqca çətindir. Autizmi olan uşaqlar ətrafda olan şərait dəyişilməsinə çox həssas olur. Hər hansı bir əşyanın, mebelin və s. yerinin dəyişilməsi bu uşaqlara çox agır təsir edir, onları çaşdırır,onlar bilmir hara getsin, nə ilə məşğul olsunlar. Bu xəstəliyin müayinəsi çox çətin və uzunmüddətli prosesdir. Uşağın valideynləri ağır və hər zaman lazım olan nəticə verməyən mübarizəyə hazır olmalıdırlar.                                                                       

  Autizmi olan uşağın müalicəsində hansı qaydalara əməl  etmək lazımdır?                                                                                                                      

  1) Təcrübəli psixiatri seçin. Həkimi dəyşməyin, bu yalnız xəstənin vəziyyətinin pisləşməsinə gətirib çıxardacaq.                                                  

  2) Autizmi olan uşağın müalicəsi yalnız həkimin deyil, bu uşağın bütün ailəsinin işidir. Müalicə evdə, çöldə, uşaq bağçasında və s. davam edir.                                                                                                             

 3) Autizm xəstəliyi olan uşağın müalicəsi daim təkrarlanmaqdan ibarətdir. Hər gün eyni hərəkətləri təkrar etmək lazımdır.                               

4) Uşağın gününü dəqiqliklə planlaşdırmaq lazımdır. Uşaq hər zaman hər hansı işi və s. bitirdikdən sonra nə ilə məşğul olduğunu bilməlidir. Belə dəqiq plan olmadıqda uşaq özünü itirir.                          

5) Uşağı əhatə  edən mühit dəyişilməməlidir. Bütün əşyalar daim eyni yerdə olmalıdır.                                 6) Uşağın diqqətini cəlb etməyə çalışın. Bunun üçün uşağı bir neçə dəfə çagırın. Səsinizi qaldırmayın.

Uşagı vurmaq və ya zorla sizə fikir verməyə məcbur etmək olmaz.                                                                 

Aitizmi olan uşaqların müalicəsi onların ömrünün sonuna kimi fasiləsiz davam edir

Səfərova Aytən

 

Autizm – erkən yaş dövrlərindən  başlayan, sosial münasibətlər və ünsiyyət sferasında  problemlərin  olması ilə özünü  göstərən  ümumi  inkişaf  problemidir.Autizm  özünə  qapanma, real  həyatdan  uzaqlaşma  kimi  təzahür  edir.Autizm  kifayət  qədər  geniş  yayılmış  haldır.Belə ki, təxminən  min uşaqda  5-də  müşahidə  olunur. Ümumiyyətlə dünyada 67 milyon insan autizm sindromundan əziyyət çəkir.

Autizm  sözü  yunanca autos  sözünün  kökündən  gəlir.Autos  sözünün mənası  öz və ya özü deməkdir.İlk  dəfə  autizm  sözündən  məşhur  isveçrəli  psixiatr E.Bleuler  istifadə etmişdir.1910-cu ildə  Bleuler  autizm  termini  ilə  şizofreniya  xəstələrində  müşahidə  olunan  özünə  qapanma  və  ətrafdakı  dünyadan təcrid  olunma  əlamətlərini  təsvir  etmişdir.

Autizm  pozuntusunu  təsvir edən ilk həkimlər  L.Kanner  və H.Asperger  müşahidə  etdikləri  uşaqlarda  şizofreniya  xəstəliyinin  olmadığını görür.Və buna görə də  onlar  bu  uşaqları  “öz aləmlərində olduğuna”  görə onların  vəziyyətini təsvir  etmək  üçün  autizm  terminindən  istifadə etmişlər.

Autizm 1-4 yaşlarında özünü qeyri-iradi hərəkətlərlə ,nitqin olmaması və təkrar nitqlə,göz təmasından yayınma ilə depressiv formada özünü büruzə verən sindromdur.Autizm  əsasən  sosial  münasibətlərdə, nitq  və ünsiyyətdə, təsəvvür etmədə pozğunluqların  olması ilə  xarakterizə  olunur:

• Sosial  münasibətləri  qurmaqda  çətinlik  çəkirlər
• Göz kontaktı qurmurlar
• Digər  uşaqlarla oynamamaq və oyuna qarşı marağın  olmaması
• Başqaları  ilə  ünsiyyətdən  qaçmaq
• Eyni  mövzu ətrafında  uzun müddət  danışmaq
• Səbəbsiz  ağlama,gülmə,qəribə davranışlar etmək
• Predmetləri  dayanmadan çevirmək
• Monotonluğa-eyniliyə meyllik
• Dəyişikliklərə  qarşı dərhal reaksiya  vermək
• Təkliyə  meyillik
• Ağrı  hissinə  qarşı  laqeyidlik
• Təmasdan  qaçmaq,qucağa alınmaqdan  xoşlanmamaq
• Exolaliya tipli  nitq,yəni cavab vermək əvəzinə  özünə  deyilənləri  təkrar  etməsi
• Səslərə qarşı  həddindən artıq  həssaslıq  və ya tam tərsi-laqeyidlik
• Hiperaktivlik  və ya hipoaktivlik

Hal-hazırda autizmin  yaranma səbəbi tam dəqiq bəlli deyil.Lakin  mütəxəssilər belə hesab edirlər ki, autizm  həm  irsi,həm doğuşdan  əvvəlki, doğuş zamanı, doğuşdan sonra qazanılmış bir sıra  inkişafa  təsiredici  faktorlarla, maddələr  mübadiləsinin anadangəlmə  pozulması və ya üzvi  zədələnməsi ilə bağlı ola bilər.

Statistikalara görə, ABŞ-dakı  qadınların  1/3-dən  çoxunda izafi  yəni artıq cəki  var.Qadının  hamiləlik  dövründə  izafi  çəkili  olması  uşağın  autizmlə  doğulma  riskini  1.6 dəfə  artırır.Autizm  xəstəsi  olan  uşaqların  20% -nin  analarında  artıq  çəki  olub.

Genetik  faktorlara gəldikdə  isə  tək  yumurta əkizləri bir-birinin  eyni olduğu  üçün  onlardan  birinin  autizmli  olması  digərinində  eyni vəziyyətdə olması  riskini  35-70% artırır. Fərqli  yumurta əkizlərində də risk  mövcuddur,lakin nisbətən  az-0-23%  təşkil edir.

Autizmin  korreksiyasında  bir neçə  üsul vardır.Xarici  ölkələrdə  daha  çox aşağıdakı  üsullardan daha  çox istifadə edirlər.

TEACCH-bu metod zamanı  uşağın  daha rahat  inkişafı  üçün  xüsusi  mühit yaradır və bütün  qıcıqlandırıcı  amillər  aradan qaldırılır.Bu sistemlə tərbiyəedilən uşaq ciddi  rejimə tabe olur.Hər bir əşyanın öz yeri olur və yerlər dəyişdirilmir.Bu metodika ABŞ-ın Şimali Karolina Universitetində  geniş yayılıb və hazırda Belçika,Danimarka,ABŞ-ın bir çox şitatlarında,eləcə də Rusiyanın dövlət müəssisələrində  autist uşaqların təliminin  dövlət  proqramı  kimi  istifadə  edilir.

ABA-davranışın modifikasiya  metodikasıdır.Bu metod daha ağır formalar üçündür.Hər bir hərəkət  uşağa  təklikdə  öyrədilir,daha sonra  zəncir  şəklində  birləşdirilir.Düzgün  həyata keçirilən  hərəkətlər  avtomatlaşdırılır.Uşaq bir-biri ilə əlaqəsiz  bir  neçə  vərdişə yiyələnə  bilər.Onları qruplaşdırmaq pedaqoqun,psixoloqun  öhdəsinə düşür.

Son-Rise proqramı-uşaqğın şəxsi  motivasiyasına  əsaslanır.Uşağın autistik  aləmini  dağıtmadan  ona  təkrarlanan və ritual  hərəkətlərlə  yanaşaraq  uşağın  autistik davranışlarına yeni  anlam və məna verir.

Eyni zamanda autizmin korreksiyasında qum terapiyasından,animalterapiyadan istifadə etmək olar.

Autistik uşaqların valideynlərin qayğısına çox ehtiyacı vardır.Ona görə də valideynlər autistik uşaqlarına xəstə uşaq kimi yoxda, fərqli xarakterə malik olan övlad kimi baxsınlar və sevsinlər.Onları necə varsa elə də qəbul etsinlər.Hər zaman onların yanında olub,onlara dayaq olsunlar.Ətraf aləmə,insanlara adaptasiyasında yardımçı olsunlar.Unutmayaq ki, heç bir uşaq autizmi və digər xəstəlikləri özləri seçmirlər.

Və  autist uşaqlarda digər sağlam insanlar kimi  adlarını tarixə yazdıran şəxsiyyətlərdən ola bilərlər.

Məşhur autistlər: Endryu  Cekson- ABŞ-ın VII prezidenti

Deril Henna- aktrisa;  Syu Rubin-aktrisa;  Bod Dilan-musiqiçi; Vinsent  Van Qoq-istedadlı  rəssam.

Bundan başqa İsaak Nyuton,Albert Eynşteyn və Stiven Spilberqinində davranışlarında  autistik  cizgilər vardır.

 

Məcidli  Aygün  Eldar  qızı         20  yaş.

AMİ-ŞƏKİ Filialı

Təhsildə  sosial-psixoloji xidmət ixtisası, IV kurs

 

Autizm 3 yaşından əvvəl başlayan və ömür boyu sürən,ictimai qarşılıqlı təsirə və ünsiyyətə zərər verən,məhdud və təkrarlanan davranışlara gətirib çıxaran beynin inkişafına maneə törədən bir narahatlıqdır.Nadir hallarda doğuş travmalarına səbəb olan faktorlarla yaxından əlaqəlidir.Digər görüşlərə görə isə uşaqlıqda edilən peyvəndlər kimi səbəblər mübahisəlidir və peyvənd mənşəli fərziyyələrin razı salıcı elmi dəlilləri yoxdur.Yaxın dövr araşdırmaları autizmin prevalansını 1000 adama bir ya da iki hadisə olaraq təxmin edər,eyni araşdırmalardakı təxminlərə görə OSB təxminən 1000 adamda altı hadisədir və kişilərdə rast gəlinmə nisbəti qadınlara görə 4,3 qat daha çoxdur.Autizm hadisələrinin sayı 1980-ci illərdən bəri olduqca çox nisbətdə artmışdır.Bunun  səbəbi qismən tanıqoyma üsullarındakı dəyişikliklərdir,gerçək prevalansın artıb artmadığı aydın ola bilməmişdir.

Valideynlər  ümumiyyətlə uşaqlarının həyatının ilk iki ildə əlamətləri fərqinə varar.Autizmin çarəsi yoxdur.Autistik uşaqların çox azı yetkin olduqdan sonra müstəqil yaşamaqda,bunlardan bir qismi bunda müvəffəqiyyətli ola bilməkdədir.Bəzilərinin autizmə bir çarə axtardığı,digərlərinin də autizmin bir pozuqluqdan çox bir vəziyyət olduğuna inandığı bir autistik mədəniyyət ortaya çıxmışdır.Söz olaraq “özünə dönük” mənasındadır.Erkən uşaqlıq psixozun,atipik inkişaf göstərən uşaq,uşaqlıq şizofrenisi olaraq qiymətləndirilən bu;1943-cü ildə Leo KANNER tərəfindən “infantil autizm” deyə təyin,məşhur inkişaf pozuqluğudur,Leo KANNER-ın istifadə autizm deyimi,bu fərdlərin insanlarla əlaqə qurmaq yerinə öz yaratdıqları dünyada həyata meyllərinə değiniyordu.Eyni illərdə Avstraliyalı uşaq psixiatriya Hans Asperger eyni xüsusiyyət daşıyan problemləri fərq etmişdir.Beləcə autizm bir çox araşdırmaya mövzu olmuşdur və bir çox elm adamı Autizmlə bağlı bir çox suala cavab axtarmış,müxtəlif müalicə üsulları inkişaf etdirilmişdir.

1966-cı ilə qədər Freyd yanaşmasına görə Autizm açıqlanmağa çalışılmış varlı ailələrdə və soyuq valideynlərdən qaynaqlandığı-xüsusilə “soyuducu ana” olaraq təyin olunan anaya bağlı olduğu  düşünülmüşdür.Bu düşüncə istiqamətində müalicələr tətbiq olunmağa çalışılmışdır.Bioloji bir təmələ söykənən olduğu fərziyyəsi ilk dəfə tibb doktoru olmayan,bir autistik uşağı olan Bernard RİMBRAND tərəfindən ortaya atılmışdır.Bu tarixdən sonra bioloji səbəblər üzərinə sıx araşdırmalar edilməyə başlamışdır.

Hal-hazırda hələ autizmi kökdən həll edən bir müalicə üsulu tapılmamışdır.Ayrıca autizmin hələ qəti bir laboratoriya diaqnozu yoxdur.

Autizmin səbəbləri

Autizm bir spektri(yelpik) pozuqluğudur.Digər bir deyişlə ifadə edilənlərin hər bir fərddə fərqli şəkildə gözlənəbilməsi və pozuqluğun dərəcəsinin çox yüngüldən çox ağıra dəyişən səviyyədə özünü göstərməsidir.Bu səbəblə,autizm diaqnozu almış iki nəfər autizmin dərəcəsi baxımından bir-birlərindən çox fərqli ola bilərlər.Autizm dərəcəsini ifadə etmək üçün çox yüngül,yüngül,orta,ağır və ya çox ağır səviyyədə autistik təsnifatı istifadə olunur.

Autizm ilk dəfə 1943-cü ildə,zehni maneəli 11 uşağın,digər zehni maneəli ya da şizofreniyalı olan uşaqlarla bənzər şəkildə davranmadıklarını fərq edən Amerikalı uşaq psixiatr Leo Kanner tərəfindən təyin edilmişdir.Kanner;ətraf mühitə qarşı laqeydliyi,autizmin ən əsas semptomu olaraq dəyərləndirmiş və müşahidə 11 uşağın həyatlarının başlanğıcından etibarən digər insanlarla əlaqəyə girə bilmədiklərini ifadə etmişdir.

Kannerin autizm tərifi daha sonrakı illərdə müxtəlif insanlar tərəfindən araşdırılaraq,inkişaf etdirilmişdir.Günümüzə qədər edilən anlayışlar,ölçütləri ya da əlamətləri uşaq psixiatr Michael Rutter və yoldaşları dörd başlıq altında yığmışlar:

1.  Autizmin ortaya çıxma sıxlığı 30 aylıqdan əvvəl görülməkdədir.
2.  Uşaqların dil və danışma inkişafında diqqətə çarpan bir gecikmə söz mövzusudur.
3.   Zehni inkişafla əlaqədar olmayan ancaq ictimai inkişafla əlaqədar olan çatışmazlıq söz mövzusudur.Nümunə olaraq,sarılma,qucaqlama kimi fiziki təması rədd etmək,insanlara qarşı ümumiyyətlə bir maraqsızlıq verilə bilər.
4.    Qəlibləşmiş oyun bacarıqları gözlənməklə birlikdə,eyniliyi qorumada israr etmə və dəyişikliyə reaksiya göstərmə də diqqətə çarpan davranışlar arasındadır.

Rutterin bildirdiyi bu meyarlar daha sonra dünyada və ölkəmizdə də məşhur olaraq istifadə DSM-IV(Amerika Psixiatriya Birliyi:Psixiatriyada Xəstəliklərin təyin olunması və təsnifatı Elkitabı) təməl olmuşdur.Bu gün DSM-IV tanı ölçülərinə görə bir uşağa autizm diaqnozu qoymaq üçün aşağıdakı 3 əsas sahəsi əhatə ediləcək şəkildə,ümumi 6 əlamətin olması lazımdır.

 Autizmin əlamətləri DSM-IV də;

1.Sosial qarşılıqlı çatışmazlıq(ətrafındakı fərdlərin fərqində olmama,təqlid davranışlarının qeyri-kafi ya da heç olmaması,oyun oynamanın qeyri-kafi olması  ya da heç olmaması,yoldaşlıq əlaqələrində çatışmazlıq),

2.Dil və ünsiyyət inkişafında normaldan fərqli olma(qarşılıqlı ünsiyyətin olmaması,şifahi olmayan ünsiyyət qurmada çatışmazlıq,şifahi istifadəsində fərqlilik,qarşılıqlı dialoq qurmada çatışmazlıq),

3.marağının və maraqlanılan tədbirlərin məhdud olması(yinelelyici hereketler sərgiləm,obyektlərin detallarıyla maraqlanma,ətrafındakı dəyişikliklərə reaksiya göstərmə,gündəlik həyat rutinlərinin dəyişməsinə qarşı çıxma) olaraq ifadə edilmişdir.

İlk müəyyən illərdə autizmin psixoloji səbəblərdən qaynaqlandığı,Autizmə ana-körpə əlaqəsindəki bağın qurula bilməməsinin ya da başqa bir deyişlə “soyuq analığın” səbəb olduğu düşünülmüşdür.Ancaq,autizmin səbəbləri mövzusunda günümüzə qədər edilən bir çox araşdırma bunun doğru olmadığını qəti olaraq sübut etmişdir.

Autizmin səbəbləri mövzusundakı araşdırma və işlər hələ davam etməkdədir.Autizmin olan bir çox adamda serotonin maddəsi çoxluğuna və immunitet sistemi pozuqluğuna rast gəlinməkdədir.Ayrıca peyvəndlər,allergiyalar,göbələk infeksiyaları,travma ilə autizm arasındakı əlaqələr də araşdırılır.Autizmin səbəbləri ilə əlaqədar qarşıya qoyulan bütün görüşlər tək başına bu problemi şərhdə qeyri-kafi qalmaqdadır.Son illərdə edilən araşdırmalar,xüsusilə bu nöqtələr üzərində dayanmaqdadır:

a-Genetik səbəblər:Birdən çox genin,bəzi ekoloji faktorların bir araya gəlməsi ilə autizmin ortaya çıxmasında təsirli ola biləcəyi düşünülməkdədir.Bu ekoloji faktorlar arasında qan biokimyası,istifadə edilən dərmanlar sayıla bilər.Genlərdəki struktur pozuqluq nəsillər əvvəlindən gəlir və ola biləcəyi kimi,hamiləlik əsnasında istifadə edilən dərmanlar,viruslar və radiasiya kimi faktorlarla da genlərin fəaliyyəti pozula bilər.Ancaq bu gen ya da genlərin hansıları olduğu mövzusunda edilən araşdırmalar davam edir.

b-Struktur səbəblər:Bəzi araşdırmalar,beynin bəzi bölgələrindəki struktur fərqliliklərin autizmə səbəb ola biləcəyinə işarə edir.Autistik fərdlərin beyinləri araşdırıldığında,beynin ön və yan bölgələrindəki qan axınında fərqliliklər təyin olunmuşdur.Beyinin yan bölgələri;danışılan dili anlamaqdan,planlaşdırma etməkdən,ictimai davranışların koordinasiyasında,idarəsindən və motivasyonundan məsuldur.Eyni zamanda autistik uşaqlarla edilən işlər beyinin beyincik,beyin koorinasiyasını təmin edən və ictimai qarşılıqlı vəzifələri olan bir bölgədir.Beyin sapı isə,gələn xəbərdarlıqların poçt qutusu kimi toplandığı bölgədir.Bu bölgələrdəki struktur pozuqluqların varlığı,autistik uşaqlarda görülən davranış və uyğunlaşma çətinliklərini anlamamızı asanlaşdırır.

c- Doğum sonrası dövrə təsir xarici faktorlar;Araşdırmalar,bu mərhələlərdə beyin inkişafını təsir edən bir çox vəziyyətin Autizmə səbəb ola biləcəyini sübut etmişdir.Xüsusilə,ana qarnında keçirilən kızamıkçık xəstəliyi ağır Autizmə yol aça bilməkdədir.Ad sırasındakı zədələr və buna bağlı körpənin oksigen əksikliyi mərhələsi,ekoloji toksinlər,tüberoz skleroz,fenil ketonüri sindromu kimi metabolik xəstəliklər də Autizmə səbəb ola bilər.

Autistik uşaqların tipik xüsusiyyətləri

1.Autistik bir uşaq davamlı ağlaya bilər.Yuxudan oyandığında sakitləşdirilməsi çətindir.Sakitləşdirilməsi üçün sevdiyi bir fəaliyyət təqdim edilə bilər.

2.Yuyunmağa,üstünü dəyişdirməyə,.. bir çox edilməsi lazım olan təkrarlanan işlərə reaksiya göstərə bilər.

3.Autistik bir körpəyə yaxınlaşdıqda qucağa alınmaq üçün qollarını qaldırmaya bilər,özünə toxunub reaksiya göstərə bilər.

4.Bəzi autistik körpələr yatdıqları yatağın ya körpə avtomobilinin divarlarını uzun müddət təkmələyə bilər,bəziləri isə özlərini yelləyə bilər.

5.Diqqətini çəkən şeylər daha çox öz maraq sahəsinə istiqamətlidir.Dönən obyektlər ya da parlaq əşyalara maraq duya bilər.

6.Bəziləri yüksək səviyyədəki səslərə reaksiya göstərərkən bəziləri heç narahat omaya bilər.

7.Danışılan dilin bir məzmunu olduğunu anlaya bilməz.Bu məzmunu anlamadığı üçün deyiləni və ya istəniləni yerinə gətirə bilməz.

8.Heç danışmayanlar olduğu kimi,beş yaşına doğru danışmanın bir funksiyası olduğunu anlaya və sadə cümlələri yerinə gətirə bilər.

9.Bəziləri əvvəllər maraq duyduğu,ehtiyacı olan əşyaları ifadə edərkən zamanla cümlə qurmağı bacara bilər.

10.Söylənilənləri olduğu kimi təkrar edə bilər.danışan adamın söylədiyi tonda və qrammatika səhvi etmədən təkrar edə bilər.(ekoloji danışma)

11.Danışmağa özlərini zorladıklarında cümlə səhvləri,qrammatika səhvləri edə bilərlər.

12.Cümlə içində sözləri səhv istifadə edə bilərlər.

13.Səs nizamını səhv istifadə edə bilərlər.

14.Zamir doğru və yerində istifadə edə bilməzlər.

15.Cümlələri konkret olaraq alırlar və buna görə cavab verirlər.

16.Gördükləri şeyləri bir bütün olaraq algılayamazlar,detallara ilişib qalırlar.

17.Autistik bir uşaq diqqət etmədən nərdivan çıxa bilər,qaranlıqda bir əşyanı tapa bilər.

18.Ehtiyac duyduğu şeyləri qışqıraraq,yetkinin əlini tutub üstünə qoyaraq,işarə edərək ifadə edə bilər.ehtiyacı qarşılandıqdan sonra yanında olan yetkinə yoxmuş kimi davrana bilər.

19.İstədiklərini işarə edərkən barmağını deyil əlini istifadə edir.

20.Baxdığı şəkillərdə,şəkilin bütününə deyil,maraq duyduğu bir nöqtəyə ilişər qalar.

21.Autistik bir uşaq yemək yeyirmiş təqlidi edə bilməz.amma təqlidlə yemək yeməyi öyrənə bilər.

22.Bəzi autistik uşaq jest və mimikaları detallara diqqət edərək anlaya bilər.jest və mimikalara ilişən bu uşaq yaxşı bir anlama qabiliyyətinə sahibmiş kimi görünə bilər.

23.Bəzi autistik əşyaları dadaraq,iyləyərək və ya toxunaraq tanımağa,araşdırmağa çalışırlar.bu həyati boyunca davam edə bilər.

24.Toxunub reaksiya göstərərkən sarılmalardan xoşlana bilər.

25.Ağrıya,istiyə,soyuğa qarşı dayanıqlı olanlar vardır.

26.Streotip hərəkətləri vardır.əl çırpma,öz ətraflarında dönmə,barmaq şıklatma,kompleks əl-göz hərəkətləri kimi.

27.Bəzilərinin əl və barmaq bacarıqları çox yaxşı olmasına baxmayaraq bəzən sadə işləri etməkdə çətinlik çəkə bilər.

28.Bəzi hərəkətləri təqlid etməyə çətinlik çəkirlər.İstənilən hərəkətin tam tərsini edə bilərlər.

29.Paltarlarını uyğun sırayla geyinməyə bilərlər,məsələn,paltosunun üzərinə köynəyini geyinə bilərlər.

30.Bəzi autistiklər ətrafındakı insanlara reaksiya verməyə,onlara yoxmuş kimi davrana bilərlər.

31.Getdikləri yolların dəyişdirilməsinə reaksiya göstərə bilərlər.Həmişə eyni yolu və kaldırımı istifadə etmək istəyə bilər.

32.Bəzilərinin öz təkrarlanan davranışları vardır.məsələn,iyləmədən bir şeyi yeməyə bilirlər.

33.Bəzi autistiklər yeməkdə olduqca seçici ola bilərlər.Yalnız xəmir işi ya da ət növü yeməklər xaricində bir şey yemək istəməyə bilər.

34.Təhlükənin fərqində deyildirlər.Vasitələrdən,yüksək yerlərdən çəkinilməsi lazım olduğunu bilməyə bilərlər.

35.Oyuncaqları məqsədinə uyğun istifadə etmirlər.Məsələn,bir yük maşınının yalnız təkəri onun marağını çəkə bilər.

36.Yap-boz  parçalarını şəklin nə olduğunu bilərək deyil amma parçaların içində bütünü taparaq yerləşdirə bilər.

37.Yaşıdlarıyla birlikdə oynamazlar,oyun qurmada və davam etdirmədə rol almazlar.

38.Musiqiyə həddindən artıq maraq göstərə bilər.Parça sözlərini əzbərləyə bilər, amma danışıq dilini istifadə etmədə çətinlik çəkər.

39.Autistik uşaqlarda romantik inkişaf normal uşaqlara görə fərqli inkişaf göstərir.

Inkişaf mərhələləri

Autizm bilindiyi üzrə “məşhur inkişaf pozuqluğu”dur.Bu səbəblə autistik uşağın yaşına görə içində olduğu inkişaf pilləsinin təyin olunması lazımdır.Bu təsbit tərbiyəçiləri uşaqla haradan,necə başlayacağına köməkçi olacaq.

Norma içində qəbul edilən uşaqların yaşlarına görə göstərdikləri inkişaf pillələri aşağıda çıxarılmışdır;

0-8AY

Dil inkişafları,musiqiyə qulaq asmaq,səslərə qarşı reaksiya verirlər,səslər çıxararlar,gülümsəyir,adları deyiləndə reaksiya göstərirlər.

Zehni  inkişafları-bir obyektdən digər obyektə baxa bilərlər,düşən bir obyekt təqib edə bilərlər,obyektləri çəkə bilərlər.

Özünəbaxım bacarıqları- əmziklərinə uzana bilər, barmaqlarını əmərlər, bir obyekt ağızlarına apara, köməklə stəkandan içə bilər, köməklə qaşıqda yeyə bilərlər.

İctimailəşmə-ətrafındakılara gülümsəyə bilərlər, tanışlarına uzanırlar, aynadakı əks olunmalarına gülümsəyir, insanların özləri ilə danışmalarına gülümsəyərək cavab verirlər.

İncə motor bacarıqları

Əllərini qaldırıb baxarlar,gözləriylə 180 dərəcə təqib edə bilərlər.iki ıli istifadə qavraya bilərlər.uzana bilər,obyektləri bir əlindən digərinə keçirə bilirlər.

Kobud motor bacarıqları

Başlarını bilərlər,yanına qayıda bilərlər,otura,iməkləyə bilərlər,yapışaraq özlərini çəkə bilərlər.

14AY

Dil inkişafları

Əşyaları adlarından tanıya bilərlər,musiqi dinləməkdən xoşlanarlar,iki kəliməli cümlələr qura bilərlər.

Zehni  inkişafları-oyuncaqları oynaya bilir,itən oyuncaqlarını axtara bilirlər,adı deyilən obyekti tapa bilirlər.

Özünəbaxım bacarıqları-tökmədən stəkandan içə bilərlər,qaşığı istifadə etməyə çalışırlar,corablarını çıxara bilirlər.

İctimailəşmə-Bəli və xeyr sözlərinin mənasını bilirlər,insanların duyğu vəziyyətini anlaya bilir,qısa davamlı yalnız oynaya bilir.ətrafındakı insanlarla əlaqə qurmağa çalışırlar.

İncə motor bacarıqları-ovuclayıb qopara bilir,oyuncaqlarını itələyə bilir,iki barmağını istifadə edə bilərlər,bir əliylə digər əlinə kömək edə bilərlər.

Kobud motor bacarıqları-tək başlarına gedə bilərlər,yapışaraq nərdivan çıxa bilirlər,topu təqib edə bilirlər.

14-24 Ay

Dil inkişafı

Sözlərin sayı artmışdır,şəkilləri adlandıra bilirlər,çox sadə əmrləri reallaşdıra,texniki bir dil istifadə edə bilirlər.

Zehni  inkişaf

Obyektlərin vəzifələrini əlaqələndirə,sınaq-yanılma yolu ilə öyrənə,obyektləri böyüklük sırasına görə düzə bilirlər.

Özünəbaxım bacarıqları

Köməksiz stəkandan su içə bilər,qaşığı istifadə edərək yemək yeyərlər,düyməsini,şinli paltarlarını çıxara,tualet ehtiyaclarını söyləyə bilirlər.

İctimailəşmə

Xəyali oyunlar oynaya bilirlər,yaşıtlarının oyunlarına qatılmaq istəyirlər,xeyr sözünü istifadə edirlər.

İncə motor bacarıqları

Kublar qüllə edə bilərlər,sadə et-bozlar edə bilirlər,kitab səhifələrini aça bilirlər.

Kobud motor bacarıqları

Kürsüyə dırmaşa bilir,tək ayaq üstündə dayana bilirlər,tullana,topu tutub təpik ata bilirlər.

36Ay

Dil inkişafı

Bədən parçalarını bilir,adlandıra bilirlər.Sifətləri istifadə etməyə başlarlar,olduqca çox sual soruşarlar.

Zehni  inkişaf

Saymaca edə bilirlər,insan üzü cəlb edə bilir,ana rəngləri bilir.

Özünəbaxım bacarıqları

Ayaqqabılarını geyib çıxara,tualet ehtiyacını edə bilirlər.Gündəlik təkrarlanan işləri bilirlər.Sadə paltarlarını geyib-çıxara bilirlər.

İctimailəşmə

Xəyali oyunlar qurub oynayarlar,öz əşyalarını tanıyar və qoruyarlar.Sıralarını gözləyirik(qısamüddətli), kömək istəyə bilərlər,ehtiyaclarını əvvəl özləri qarşılamağa çalışırlar.Ətraflarına qarşı əlaqədar və maraqlıdırlar.

İncə motor bacarıqları

Kitab səhifələrini tək-tək çevirə bilirlər.Qayçı ilə kəsə bilirlər,çəkməcə və qapıları aça bilirlər,muncuqları ipə düzə bilirlər.

Kobud motor bacarıqları

Qaçıb dırmaşa,oyuncaqlarını itələyərək və ya çəkərək gedə bilərlər.

MÜŞAYİƏT EDƏN PROBLEMLƏR

Autizm və Epilepsiya

Autistiklərdə epilepsiya görülmə nisbəti %4-32(autistiklərin təxminən 1/3-ü) arasındadır.

  Autistik uşaqlarda bu nöbetlerin,ən tez ilk 3 yaşda və yetkinliyə keçid olmaq üzrə 18 yaşına qədər,xəstələrin %25-35`ində görüldüyü ifadə edilmişdir.Xəstələrdə ciddi EEG anomaliyaları tez olub,yuxuda,dəyişik zamanlarda və ya daha tez edilmiş qeydlərində pozuqluğa rastlama nisbəti %80 olaraq bildirilmişdir.West sindromu və Landau-Kleffner sindromu kimi bəzi epileptik sindromlar Autizmlə yaxından əlaqəlidir.Antiepileptik müalicəyə cavab verən və geri çevrilməli epilepsi-autizm cədvəlləri də var.Angelman və rett sindromu kimi genetik xəstəliklər çərçivəsində autizm,ağır EEG anormallığı və durdurulamayan müqavimətli epilepsiya nöbetleriyle de əlaqəlidir.Autizmin epilepsiya keşikləri gözdən qaçabiləcək qədər fərqli və müxtəlif ola bilər.Məsələn,anlıq dalma keşiklərini tanımaq çətin ola bilər.Pedaqoqların diqqətini bu tip nöbetlerin çəkməsi heç də seyrək rast gəlinən bir fakt deyil,ayrıca nəzərdən qaçan epilepsiya keşikləri uşağın inkişafına və təhsilinə zərər verə bilər.Atizmin epilepsiya keşikləri,diqqətə çarpan bir səbəbə bağlı olan simptomatik nöbet halında daha çox ortaya çıxar.

 

Autizm və zəka geriliyi

Autistiklərin %70`ində Mental retardasyon,yəni zəka geriliyi görülməkdədir. Adamın zəka geriliyi diaqnozu ala bilməsi üçün aşağıdakı meyarlardan ən az ikisində çatışmazlıq olmalıdır: ünsiyyət, özünəbaxım,ev həyatı,ictimai/kəslər arası bacarıqlar,ictimai imkanlardan istifadə, öz özünü idarə qiymətləndirmə,məktəblə əlaqədar funksional bacarıqlar,iş,boş zamanları qiymətləndirmə,səhiyyə və təhlükəsizlik.Başlanğıcın 18 yaşın altında olması lazımdır.

Bu şəkildə təsnif:

1.Aşağı dərəcədə zəka geriliyi:Zəka bölüm səviyyəsi 50-55 ilə təxminən 70 arasındadır.Bir miqdar danışma geriliyi ola bilər,amma gündəlik danışmaları icra edə bilir,mühərrik inkişaf normaldır,kompleks olmayan gündəlik işləri icra edə bilər.Zəka problemi 10lu yaşların sonlarında müəyyən olur,ancaq 6.sınıf səviyyəsində məktəb bacarığı göstərir,ibtidai təhsilin xüsusi təhsil yoldaşlığında bitirə bilər.Yetkin yaşlarda özbaşına yaşaya,ictimai və peşə funksiyaları bacara,ancaq bir stress faktoru qarşısında yoxlama və istiqamətləndirməyə ehtiyac duyar.Zəka geriliyinin %85`ini bu qrup təşkil edir.

2.Orta dərəcədə zəka geriliyi:Zəka hissəsi səviyyəsi 35-40 ilə  50-55 arasıdır.Anlama və dil bacarığında,özünəbaxma və motor bacarıqları gerilik var.Şəxsi təhsillə 2sinif səviyyəsində oxuma,yazma və saymağı öyrənə bilir,sadə təlimatları alır,çox mürəkkəb olmayan ictimai fəaliyyətlərə uyğunlaşma göstərib iştirak edə bilər.Erişkinlikdə yarı bacarıq istəyən işlərdə çalışa bilərlər,ancaq həyat boyu nəzarət lazımdır.Zəka geriliklərinin %7-10 ətrafını bu qrup təşkil edir.

3.Ağır zəka geriliyi:Zəka hissəsi səviyyəsi 20-25 ilə 35-40 arasıdır.Diqqətə çarpan motor gerilik var.Dil bacarığı çox az və gec inkişaf edir.Özlərinə baxımla əlaqədar çox az və sadə işlər edərlər.Ümumi olaraq həyat boyu baxım və yoxlamaya ehtiyac vardır.Bu qrup zəka geriliyinin %3-4`ünü meydana gətirər.

4.Yüksək dərəcədə zəka geriliyi:Zəka hissəsi səviyyəsi 20-25`in altındadır.Qrupun %1-2`sini meydana gətirərlər.Çox sadə təlimatları və şərhləri çətinliklə anlaya bilərlər.Çoxu,ağır mühərrik gerilik və şikəstlik səbəbiylə hərəkətsiz qalar ya da yardımla hərəkət edər.Bütün həyati funksiya və baxımlarını başqaları edər.Beyin zədələnməsi çox olub,epilepsiya,hərəkət,görmə və eşitmə pozuqluqları götürə bilər.Çoxunun həyatları uzun sürməz.

Mental retardasyonun öyrənmə pozuqluqları  ya da ünsiyyət pozğunluqlarından fərqi,bu bozukluklardakı zəka inkişafında ya da uyğunlaşma funksiyasında bir çatışmazlıq olmamasıdır.

Autizm və hiperaktiv

Diqqət əskikliyi və hiperaktivi bozukluğu(DEHB) fərdin yaş və inkişaf səviyyəsinə uyğun olmayan həddindən artıq hərəkətlilik,istəkləri erteleyememe(impulsivite) və diqqət problemləriylə özünü göstərən psixiatrik bir pozuqluqdur.

Orta rast gəlinmə tezliyi 5-10%dur.Kişilərdə qızlara görə 3-9dəfə daha tez rast gəlinir.Bu pozuqluğa sahib uşaqların xüsusiyyətləri bir-birindən fərqliliklər göstərir.Tanısın qoyulması məktəb çağına qədər uzana bilər.Ümumiyyətlə uşaq ibtidai məktəbə başladığında,yəni 6-7yaşlarında fərq edilir.Bəzi uşaqlarda isə məktəbində qrup intizamına uyğun gəlməmək kimi davranışları səbəbiylə fərq edilə bilər.

Hiperaktiv bir uşaq tələsikçi və səbirsizdir.Çox danışar,söz kəsər, diqqətsizdir,ani reaksiya göstərir. Dayanarkən yola atılar,istədiyin şeyin dərhal olmasını istər,qaydalara uyğun gəlməz və başı tez dərdə girər. Mühərrik ilişmiş kimi hərəkətlidir.Az yatar,unutkandır. Yoldaşları tərəfindən xariclənər. Əlaqələrində çətinliklər yaşar. Analar uşaqlarını nəzarət altına alarkən olduqca çətinlik çəkirlər. Bu uşaqlarda agresyon,narahatlıq kimi tapıntılara da klinik cədvəldə tez-tez rast gəlinir. Çox zaman yaramazlıkla hiperaktiv bir-birilə qarışdırılır.

Bakı Qızlar Universiteti tələbəsi,psixologiya ixtisası.

AD:Nuranə

Soyad:Səfdərova