Düşüncə Jurnalı

header photo

Nəticə göstərilir : "AUTİZM"

"Autizmə elmi yanaşma" - LEYLA ABDURƏHİMOVA

Autizm sosial münasibətlərin yaradılmasına , ünsiyyət sferasının formalaşmasına mane olan inkişaf problemidir. Autizm sözü yunan  sözü olan “autos” sözündən götürülmüşdür. Yunan dilində autos sözünün mənası “öz” deməkdir. İlk dəfə autizm sözündən məşhur isveçrəli psixiatr E. Bleuler istifadə etmişdir. 1910-cu ildə Bleuler “autizm”in şizofreniya xəstələrində müşahidə olunan özünə qapanma və ətraf aləmdən təcrid olunma əlamətlərini təsvir etmişdir.

Uzun müddət ərzində autizm sindromu şizofreniya xəstəliyi ilə əlaqələndirilməsinə baxmayaraq, çoxsaylı təqdiqatlar nəticəsində autizmin şizofreniya ilə heç bir bağlılığının olmadığı sübut olunmuşdur.

Autizm inkişaf problemi hesab olunsa belə, autizm sindromlu şəxslərin içərisində kifayət qədər intellektə malik olan dahilər də heç də az deyil. Albert Einstein,William Shakespeare,Mozart həmçinin Stephen Wiltshire,Daniel Tammeti bura aid emək olar. Autizm sindromu ilə bağlı bir sıra filmlər çəkilmişdir ki, bura ”Rain man” (Yağış adam) filmini misal göstərə bilərik. Filmin baş qəhrəmanı Raymond heç kimin aşkar etmədiyi xüsusi bacarığı-inanılmaz dərəcədə güclü hafizəyə və məntiqi təfəkkürə malik idi. Bu da autizmli uşaqların hamısının intellektinin zəif olmadığından xəbər verir. Bununla belə təəssüf ki,cəmiyyətimizdə autizm sindromlu şəxslərə münasibət heç də birmənalı deyil. Əksər insanlar autizmə xəstəlik kimi baxır,valideynlərin əksəriyyəti övladlarının cəmiyyətə inteqrasiyası üçün heç bir cəhd göstərmir,onların normal yaşayışlarını məhdudlaşdırırlar. Nəzərə almaq lazımdır ki,autizm xəstəlik yox sindromdur. Aparılmış tədqiqatlar autizm sindomuna oğlanlarda qızlara nisbətən daha çox rast gəlindiyini göstərir . Hər 4 autizmli uşaqdan 1-i qızdır.

Autizmin bir neçə spektr pozuntuları vardır ki,bunlara aşağıdakılar aid edilir:

   ~ Asperger sindrom

   ~ Rett sindromu

   ~ Uşaqlıq dezinteqrativ pozuntusu

    ~  Atipik autism

Autizmin yaranma səbəbi genetika ilə əlaqələndirilsə də,bir sıra Avropa psixiatr və psixoloqların araşdırmalarına əsasən autizm sindromunun digər səbəbləri də məlum olmuşdur. Bura beynin bəzi hissələrinə düzgün olmayan qan axını,beyin travması,anaya və uşağa vurulan peyvəndlər,doğumdan əvvəl və sonra oksigensiz qalma aid edilir. Həmçinin bağırsaqlarda bakteriyalar,hamiləliyin qarşısını alan həblərdən istifadə,civə,arsen,qurğuşun kimi maddələrin oraqnizmdə çoxluq təşkil etməsi də autizm sindroumunun formalaşmasına zəmin yaradır. Son zamanlar sinir sisteminin patalogiyası da autizmin səbəbləri sırasına daxil edilmişdir.

Tanıdığım autizm sindromlu uşaq üzərində apardığım müşahidə və tədqiqata əsasən autizm sindrumunun əlamətlərinin mütəmadi olaraq özünü göstərdiyinin şahidi oldum.

Əlamətlərə daxildir:

~ göz kontaktının olmaması- autizm sindromlu uşaqlar göz təmasından qaçır və danışan zaman yan tərəfə baxaraq fikiləri bildirirlər. Kiçik yaşlarından uşaqda bu halın baş verməsi autizm sindromunun xəbərçisi ola bilər. Müalicə prosesində çətinliklə də olsa uşaqda göz kontaktının qurulmasını formalaşdırmaq mümkündür.

~ ünsiyyətə marağın olmaması- autistik uşaqlar ətrafdakılarla ünsiyyətə maraq göstərmir, həvəsiz olur və özlərinə qapanırlar. Bəziləri ünsiyyətə meyilli olsalar da, sosial əlaqələrdə çətinlik çəkirlər.

~ exolaliya- autistik uşaqlar onlara sual verilərkən cavablandırmamışdan öncə sualı bir neçə dəfə təkrar edirlər. Həmçinin onlarda filmlərdə, verlişlərdə eşitdikləri kəlmələri dəfələrlə təkrarlamaq da müşahidə olunur. Bu hal valideynlərin əsəbləşməsinə səbəb olsa da, valideynlərdən mümkün qədər səbrli və anlayışlı olmaqları tələb olunur. Nəzərə almaq lazımdır ki, bu uşaqdan asılı olan bir vəziyyət deyil.

Autistik uşağa sual verəkən bu əlmətin bütün autizmli uşaqlarda olduğunun şahidi oldum. Uşaqdan verdiyim sualı bir neçə dəfə təkrar etdikdən sonra nəhayət ki, cavab ala bilmişdim.

~ səbəbsiz ağlama və ya gülmə- autizm sindromundan əziyyət çəkən uşaqlar bəzən heç bir konkret səbəb olmadan ağlayır, özlərinə qapanırlar. Bəzənsə bu halın əksi baş verir. Onlar səbəbsiz yerə gülür, həddindən artıq hiperaktiv olurlar. Autistik uşaqlarda qəribə və xoşa gəlməz səslərin çıxarılması da özünü göstərir

~ oyuna marağın olmaması- digər uşaqlar gündəlik həyatda müxtəlif növlü oyunlara üstünlük versələr də autistik uşaqlar üçün bu heç də maraqlı deyil. Autizmli uşaqlar oyuncaqlardan qeyri-adi şəkildə istifadə edir,onları bəzən kənara atır,qırır,uyğun olmayan hərəkətlər edir,əşyaları,oyuncaqları burunlarına yaxınlaşdıraraq iyləyir,onlara qəribə toxunuşlar edirlər.

~ obsessiyaların olması- autizm sindromu olan uşaqlarda obsessiv kompulsiv pozuntuya da (sayrışan halların nevrozu) rast gəlinir. Uşaqlar əşyalara bir neçə dəfə lazım olmadığı halda toxunur, otaq divarlarının kənarlarına dəfələrlə nəzər yetirirlər.

~ spontanlıq- autizmli uşaqlar daima duyğularını gizli yaşayır,maraqlarını istəklərini biruzə vermirlər. Onlar sevinc hissi keçisələr də,çox zaman bu vəziyyət mimika və pantamimikada özünü göstərmir.

Tədqiqat apardığım autizmli uşağa onun üçün hazırladığım hədiyyəni verərkən uşaqda sevinc hissinin olmaması bunun bariz nümunəsi hesab oluna bilər

~ dəyişikliklərdən qorxma monotonluq- autizm sindromlu uşaqlar yeni vəziyyətlərdən,dəyişikliklərdən qorxurlar. Məhz buna görə də daima eyni hərəkətləri təkar edir və eyni geyimlərin istifadəsinə üstünlük verirlər.

Bu vəziyyəti real həyatda gördükdə əldə etdiyim nəzəri biliklərin düzgünlüyünə bir daha inandım. Autizm sindromlu uşağı çox zaman eyni geyimdə görürdüm. Valideyni başqa paltar geyindirməyə çalışdıqda isə uşaq mane olur,ağlamağa və xoşagəlməz səslər çıxarmağa başlayırdı.

~ xüsusi dünyaya mənsubluq- autizmli uşaqların öz dünyaları olur, onlar real həyatda yaşamırlar. Xoşladıqları hər hansı bir fəaliyyətlə saatlarla yorulmadan məşğul ola bilərlər. Kolleksiya yığmaq onlar üçün xas bir xüsusiyyətdir.

~ səsə və iyə qarşı həssalıq – autizm sindromlu uşaqlar bəzən səsə və iyə aşırı dərcədə reaksiya verirlər. Bu halın baş verməsi onlarda narahatlıq və gərginlik yaradır. Belə olduqda onlar ağlamağa başlayaraq sanki etirazlarını bildirmiş olurlar.

Bu əlamətlə bağlı şahid olduğum bir hadisəni nəzərinizə çatırıram. Bir gün tədqiqat apardığım autizm sindromlu uşaqla oyun oynayırdıq. Otağın qaranlıq olduğunu görüb işığı yandırdıqda uşağın ağladığının şahidi oldum. Uşaq heç cür özünə gələ bilmirdi. Uzun müddət göstərdiyim səydən sonra uşaq sakitləşməyə başladı.

~ ağrıya qarşı laqeydlik təmasdan qaçma – autistik uşaqlar yaxınlarının belə onları qucaqlarına almaqlarını xoşlamırlar. Təmasdan qaçırlar, onlar ağrıya qarşı laqeydirlər. Hər hansı bir nahiyyələri zədələndikdə heç nə olmamış kimi davranır, heç bir reaksiya vermirlər. Bəzən özlərini təhlükəyə atmaq da müşahidə olunur.

Müalicəsi :

Autizm sindromunun müalicəsi olmadığı deyilsə də Avropa psixiatr və psixoloqları “autizm sindromu”nun müalicəsinin olduğu qənaətinə gəlmişdirlər. Onlar autizmin müalicəsində bir sıra yeni üsullar kəşf etmişdirlər. Bura “chelation” terapiyasını,”oksigen” terapiyasını və dietanı aid etmək olar.

Nəzərə alsaq ki, autizmin yarama səbəbləri sırasına ağır maddələrin çoxluğu da daxildir, bu halda “chelation” terapiyası uğurlu hesab oluna bilər. Müalicəyə nə qədər erkən başlanılarsa bir o qədər də irəliləyiş əldə etmək mümkündür.

Autizmin müalicəsinə başlamadan öncə fizioloji müainə aparılmalı, labaratoriya testləri edilməli, daha sonra seçilmiş terapiya növü tətbiq olunmalıdır. İstər “chelation” istər “oksigen” terapiyası, həmçinin dietanın tətbiqi 6 yaşında başlanılarsa sağalma faizi daha yüksək hesab olunur. 12 yaşında müalicə aparıldıqda isə uğurlu nəticə əldə etmək fazi aşağı enir.

Autizmin müalicəsində “Chelation” terapiyasının yerini xüsusi qeyd etmək lazımdır.

“Chelation” müalicəsi 1930-cu ildə alman kimyagəri Ferdinand Munz tərəfindən tibb elmində istifadə olunmağa başlanmışdır. II Dünya Müharibəsi illərində müalicə zamanı istifadə olunmuşdur. “Chelation” müalicəsi zamanı oraqnizmdə olan arsen,qurğuşun,civə,dəmir və digər ağır maddələr təbii və kimyəvi yolla vücuddan kənarlaşdırılır.

“Chelation” terapiyası bütün autizm sindromlu uşaqlara tətbiq edilə bilməz. Böyrək,sümük iliyi,qaraciyər xəstəlikləri olmayan uşaqların müalicəsində istifadə edilə bilər.

Autizmin müalicəsində pəhrizin tətbiq olunması ilə müəyyən uğurlu nəticələr əldə etmək mümkündür. Pəhriz zamanı bir sıra qaydalara əməl etmək lazımdır:

~ təbii qidaları qəbulu

~ şirniyyatın qəbulunu azaltmaq

~ meyvə və tərəvəzlərin qəbulu

~ suyun tez-tez istifadəsi

~ kafein,boyalı qidalardan uzaq durmaq

~ dəniz məhsullarından istifadə etməmək

Yadda saxlamaq lazımdır ki, autizm sindromlu uşaqların müalicəyə cəlb olunması ilə valideynlərin vəzifəsi tamamlanmış hesab olunmur.

Onlar övladlarına xəstə kimi baxmamalı, onlara xüsusi diqqət yetirməli,sevgi ilə yanaşmalı, mütəmadi olaraq qayğı göstərməli həmçinin uşağın onlar üçün dəyərli olduğunu tez-tez xatırlatmalıdırlar. Bu istiqamətdə psixoloqun da üzərinə bir sıra vəzifələr düşür. Psixoloq autizmli uşaqla bərabər valideynlərlə də mütəmadi olaraq əlaqədə olmalı,onlara məsləhət və məlumatlar verməli, ev şəraitində övladları ilə necə davranmaq lazım olduğu yollarını aşılamalıdırlar. Məhz bunlara əməl edilərsə uğulu nəticə əldə etmək olar. Yaddan çıxartmaq lazım deyil ki, autizm “xətəlik” yox “fərqlilikdir” .

Leyla Abdurəhimova,21 yaş,

Azərbaycan Müəllimlər İnstitutu- Psixologiya.

Go Back

"Biz bu uşaqlara vaxtında diaqnoz qoyub cəmiyyətə yararlı vətandaş edə bilirikmi?!" - LALƏ ƏLƏKBƏROVA

  Biz sivilizasiya  dövründə yaşayırıq.Yaşadığımız mühitdə böyük dəyişikliklər baş verir. Bu dəyişikliklər insanların sağlamlığına təsir göstırir.Xəstəliklərin get-gedə sayı artır.Doğulan uşaqların bəziləri doğuşdan xəstə doğulur.Belə xəstəliklərdən autizmi  daun  sindromunu    və s.-ni göstərmək olar.
   Autizm nədir-fərdin  ictimai ünsiyyətinə  dil inkişafına və xarici dünyadan gələn informasiyaları  qəbul  etməsinə təsir edən neyro-inkişafi pozğunluqdur.
       Autizm ilk olaraq 1943-cü ildə Amerikalı uşaq psixiatrı Leo Kanner tərəfindən Erkən Uşaqlıq Autizmi olaraq adlandırılmışdır.
     Autizmin inkişaf etmə səbəbləri tibdə hələ ki, dəqiq müəyyən edilməyib.Autizm ömrü boyu sürən, zehni bir narahatlıq olub  əsasən ictimai qarşılıqlı ünsiyyətdə istifadə edilən, nitqdə, simvolik xəyali oyunlarda gecikmələr kimi özünü göstərən bir narahatlıq kimi təsnif olunur.
      Ən real səbəb hamiləlik zamanı virus infeksiyasının olması sayılır.Həkimlərin müşahidələrinə görə autizm bir çox hallarda hamiləlik
zamznı qızılca, məxmərək, suçiçəyi keçirmiş anaların uşaqlarında inkişaf edir.
      Autizmi olan uşaqların baş beynində müəyyən orqanik pozulmalar müşayiət olunur.Bu xəstəlik daha çox oğlan uşaqlarında rast gəlinir.Adətən
bu xəstəliyin diaqnozu əsasən 36 aylıqdan sonra qoyulur.Lakin autizmin əlamətləri  18 aydan əvvəl ortaya çıxır.Bəzi uşaqlar 12-18 ay arası normal inkişaf edirlər, daha sonra geriləməyə başlayırlar.
      Autizm diaqnozu 18 ay və daha əvvəl qoyula bilər .Autizmin fiziki  göstəriciləri olmadığı üçün diaqnoz qoymaq və qiymətləndirmək müşahidə və standartların verdikləri məlumatlara söykənərəkdir.
     Xəstəliyin diaqnozu nə qədər tez qoyulsa onun korreksiyası bir o qədər asan olar.
      Autizmin ilk əlaməti  uşağın 3 ayında üzə çıxmağa başlayır.Lakin bu yaşda heç bir həkim ona dəqiq diaqnoz qoya bilmir.
      Adətən körpə uşaq öz anasının səsini eşidəndə,  özünü görəndə sevinir, gülümsəyir.Lakin autistik uşaqda bunlar olmur.
       Autizm  3  sahədə özünü göstərir.
                1.Sosial mühitdə.
                2.Ünsiyyət və dil inkişafında.
                3.Məhdud və təkrarlayıcı davranışda.
  Autizmin spektr pozuntuları.
Asperger sindromu
Rett sindromu
Uşaqlıq dezinteqrativ pozuntusu
Atipik autizm
Baxmayaraq ki, autizmin təzahür spektri çox genişdir əsas simptomları ümümi xarakter daşıyır.
       Autizmli uşaqlar öz yaşıdları ilə deyil, özündən böyüklərlə ünsiyyət qurmağa üstünlük verir.Bəzən onlar özləri üçün özünəməxsus aləm yaradır,sanki bu aləmdə yaşayır və çagıranda cavab vermirlər.Bu səbəbdən belə uşaqlar xarici aləmin qıcıqlandırıcılarına əksər hallarda heç bir reaksiya vermir və yalnız bir dəfə eşitdiyi mahnı və ya şeri asanlıqla təkrar edirlər.
     Autistik uşaqlarda ünsiyyət çox zəif olur. Ünsiyyətdən qaçmaq ekstremal təklik ,streatip davranışlar sərgiləyir, ictimai oyunlara qoşula bilmir.İ stəklərini başqalarının əllərindən istifadə edərək ifadə edir.Mənasız sözləri ardıcıl təkrarlayır.Predmetləridavamlı   olaraq cevirməkdən xoşu gəlir.Ağrıya qarşı laqeyddir.Tək qalmağı xoşlayır. Sual, əmrləri, sadə məcazi ifadələri anlaya bilmirlər.Şəxs səvəzliklərini  anlamırlar.Onlar dildən funksional olaraq istifadə etmirlər.Dəyişikliklərə həddən artıq reaksiya verirlər.Eyniliyi qoruyub saxlamağa çalışırlar. Bəzi əşyaların parçaları ilə həddən artıq məşğul olurlar. Yellənmə, fırlanma, əl çırpma kimi təkrarlayıcı hərəkət edirlər.Göz kontaktına az girirlər, yersiz ağlayır, yersiz gülür ,fırlanan əşyalara meyilli olurlar.Motorikanın inkişafı zəif olur.Nitqi çox geri qalır.Bəziləri 5 yaşa çatdıqda tək sözlərlə danışa bilir.
      Autizmli uşaqlar güclü səsləri,  musiqini, toxunuşları xoşlamır və bu onlarda qəribə reaksuyaya səbəb olur.
      Adətən onlar xəyal qura bilmirlər.Təxəyyül tələb edən oyunları oynaya bilmirlər. Exolalik (cavab vermək əvəzinə özünə deyilənləri eynilə təkrar etmək) danışır.
     Autizmin korreksiyasında psixoterapiyadan, loqapedik məşğələdən, qorxu və aqresiyanın terapiyası, Art terapiyadan, kukla terapiyasından, qum terapiyasından istifadə edilir.
       Autizmli uşağın müalicəsi daim təkrarlanmalıdır.Hər gün eyni hərəkətləri təkrar etmək lazımdır ki,  unutmasın .Onu əhatə edən mühit dəyişilməməlidir.Uşağın diqqətini cəlb etmək lazımdır. Onlarla uca səs tonu ilə danışmaq lazım deyil .Onlara qarşı mehriban olmaq lazımdır.
     Müalicəsi  üçün  psixiatopa, psixoloqa müraciət etmək lazımdır.DSM-IV
CARS   ADLADOS  testlərindən eşitmə testi, nevroloji testdən keçirilməlidirlər.Lakin belə xəstə uşaqları olan valideynlər ruhdan düşməməli, onlar marifləndirilməli, onlara psixoloji yardım göstərilməlidir.
      Autizmli  uşaq bir şəxsiyyətdir.Onların adət etdiyi qaydalara riayət etməyə şalışın.Heç bir zaman ümidinizi itirməyin .Unutmayın ki tarixdə iz qoymuş dahi şəxsiyyətlərin əksəriyyəti autizmli insanlar olublar.

                                                ESSE
Ulu kainat yaradılışından sirli- sehirli olub və qərinələr boyu belə davam edir.Allahın ən böyük möcüzəsi insan təbiətin gözəlliyindən bəhrələnib inkişaf etdikcə ixtiralar  artır.İnsan əməyi yüngülləşsin deyə avtomobillər, təyyarələr, qatarlar, soyuducular  qadınların əməyini yüngülləşdirən paltaryuyanlar və digər məişət avadanlıqları ixtira edildi.Bu zaman insan sevindi.Sevindi ki, əməyi yüngülləşdi.
      Amma ixtiraların acı nəticəsi kimi  maşınların tüstüsündən, soyuducuları işlədən qazlardan və digərlərindən törənən fəsadlar təbiətin günbəgün kirlənməsinə, azon təbəqəsinin zədələnməsinə səbəb olur.
       Əvəzində xəstəliklər durmadan artir...İnsanlar çarəsi olmayan xəstəliklərə düçar olurlar.Körpələr xəstə doğulur...
       Autizm –erkən yaş dövründə başlayan həyat boyu davam edən sosial münasibətlər və ünsüyyət sferasında problemlərin olması ilə birlikdə qəbul olunan neyro-psixatrik bir pozuntudur.Artıq ölkəmizdə 10 uşaqdan biri autizm xəstəliyinin daşıyıcısıdır.Gəlin baxaq biz bu uşaqları vaxtında diaqnoz qoyub cəmiyyətə yararlı vətandaş edə bilirikmi? .Artıq illərdən bəridir ki, bu uşaqlara əqli gerilik diaqnozu qoyaraq onların normal uşaqlarla birgə təhsil almasının qarşısını alır.Halbu ki, belə xəstə uşaqlara düzgün sağlam ünsiyyət çox vacibdir.Artıq ölkəmizdə autizmli uşaqlara qayğı artmaqdadır.Xüsusi mərkəzlər tikilir, yaradılır.Əgər aurizmli uşaqlar erkən yaşlarında düzgün diaqnoz qoyularaq bu mərkəzlərdə müalicə olunarsa onda həmin körpələrdə cəmiyyətdə öz yerlərini tapa bilərlər.
       Ey insanlər gəlin təbiəti qoruyaq .O zaman xəstəliklər azalar cəmiyyətimiz sağlam olar.
       Məsəl var .Anadır evin dirəyi
       Bir dirək yıxılsa bir divar yatar.
       Ana təbiəti itirsən əgər
       Bir ev yox,  bir kənd yox
       Bir dünya batar.                                      

 

LALƏ ƏLƏKBƏROVA

 

Go Back

" Dünəndən bugünə Autizm" - GÜLNARƏ MUXTAROVA

                         

Nə üçün “ Dünəndən bugünə Autizm?. Çünki , bugün  elm, texnikanın  inkişafı,  insanların düşüncə tərzi,  baxış bucağı dəyişdikcə, bu növ problemlərə yanaşma tərzi də dəyişir , fərqli şəkil alır ki, bu da müsbət  haldır.  Dünya  üzrə  autizm  diaqnozu  qoyulan  uşaqların  sayı getdikcə  artır. Xroniki  gedişli  olmasına  baxmayaraq, erkən  müdaxilə  və  düzgün yanaşma  ilə  Autizmli  şəxslərin  cəmiyyətə  inteqrasiyası  mümkün  ola  bilər.

AUTİZM- “ Autiztistik  Spektrın  Pozuntuları” və ya “ Yayılmış İnkişaf  Pozuntuları” adı altında  inkişaf  çatışmazlığı kateqoriyalarından biridir. Yayılmış olan  İnkişaf  Pozuntusu , qarışıq və yüksək  səviyyədə olan  bir inkişaf çatışmazlığıdır.Autizm olan insanlarda  dil, ünsiyyət, sosial  bacarıqlarda  ciddi problemlər görülür. DSM-I\/  də  yayılmış inkişaf  pozuntusu  beş alt  qrup olaraq  göstərilir.  Autizm Yayılmış  İnkişaf  Pozuntuları  içində ən çox  yer alan  qrupdur.  Bu pozuntulara daxildir:

1.Autizm

2.Asperger Sindromu

3.Rett Sindromu

4.Uşaqlarda Dezinteqrativ Pozuntu

5.Başqa növ adlandırılmayan yayılmış inkişaf pozuntusu (Atipik Autizm)

Auutizm  yunan sözüdür.  Autizm simptomları  daşıyan insanlara “ autist”, autizmdən qaynaqlanma mənasında isə  autistik qavramı  istifadə edilir.  Autizm insanların xüsusiyyətləri  insandan-insana    dəyişiklik göstərər bilər. Aparılan araşdırmalara görə,  autistlərin  beyinlərindəki anormallıqla rın nevroloji  orqanizasiyanın  inkişafı  ilə  əlaqəli olduğunu göstərir. Autizm  uşağın ilk üç ili ərzində   ünsiyyət qurmaqda ,  sosial münasibətlər, ətrafa uyğunlaşmada çətinlik,   təkrarlayıcı  davranışlarla  ortaya   çıxan  aşırı dərərcəli  və qarışıq  bir  inkişaf pozuntusudur.

Autizm əqli gerilik    deyil,  lakin  əqli gerilik pozuntusunun yüksək inkişafı   autizmin  şiddətli  bir formada  hissedilməsinə  yol açır,  və  autistik göstəricilər  özünü göstərir.  Autizm uşaqların   inkişaf  müddəti  bir az  fərqli şəkildə  özünü  göstərir. Autizmli  uşaqların  inkişaf  mərhələlərində  inanılmaz  sıçramalar  görülür.  Misal üçün , Necəsən?  Sualına cavab  verməyən uşaq  3 yaşında  oxumağı öyrənmişdir  və  ya  saymağı  çox yaxşı bilməsinə  rəğmən  digər qavramaları  öyrənməkdə  çətinlik  çəkir. Normal inkişaf  edən və ya əqli  geriliyi olan  uşaqlarda  öncə alıcı dil inkişaf edir, sonra  ifadəedici  dil  inkişaf edir.  Lakin autistik  uşaqların   bir qismində  əvvəlcə danışmaq görülür. Bu  da inkişaf  mərhələsindəki  sıçramanı  açıq  bir  çəkildə  ortaya qoyur.

Autizm  ilk  dəfə Amerikalı  psixiyatr  Leo  Kanner tərəfindən  1943- cü  ildə tanıdılmışdır.   Kanner  11 uşaqda  gördüyü  oxşar  cəhətləri ümumiləşdirərək,  buna “ Erkən Uşaqlıq Autizmi” (Early İnfantile Autism)  adını verdi.  Bir il  sonra Avstraliyalı  psixiyatr  Hans Asperger də  1944- cü ildə   bir qrup uşaqda gördüyü  bəzi davarnışları   aşkarladı  və  bu  davranışları  “Autistik  Psixopatı”  adlandırdı.    

Kannerin  təyin  etdiyi  daha  ağır  autizm,  Aspergerin  təyin  etdiyi  isə  daha  zəif  formada  olan  autizmdir.  Autizmlə  bağlı  ilk  əlamətlər  Kanner  tərəfindən  təyin  olunmuşdur. Kanner  autistik  uşaqlarda  gördüyü  doqquz  xüsusiyyətə diqqəti  çəkərək,  autistik  uşaqların  müəyyən edilməsində   bu  əsas  xüsusiyyətlərin  başlıca olaraq  istifadə  edilməsini  bildirmişdir.   Aradan  uzun  zaman  keçmiş  olmasına  baxmayaraq,  bu  meyarların  çoxu  hələ də , öz  doğruluğunu  qorumaqdadır. Hal-hazırda  dünyada  ən  çox  tövsiyyə olunan meyar  ölçüləri  Amerika Psixiyartiya  Assosiasiyası tərəfindən təyin  edilmişdir.  Bu  birliyin  ən son yayını  olan  DSM-I\/ də ( The Diagnostic and Staticial Manual of Mental –Disorders)  meyar  ölçüləri  3 yerə  bölünmüşdür. Hər bölümün  alt  qrupları  vardır. Beləliklə  ümumilikdə  12 meyar ölçüsü  müəyyən  olunmuşdur.  DSM-I\/ də  verilən  3 hissə  belə  sıralanmışdır.

1.Sosial  münasibətlərdə çatışmazlıq

2.Ünsiyyət  bacarıqlarında çatışmazlıq

3.Məhdud qayğı, takıntılı və təkrarlayıcı  davranışlar

Autizmdən  əziyyət çəkən  uşaqlar  ətraf  şəraiti  hiss etmir  və   viziual  əlaqə yaratmaqda   çətinlik  çəkirlər.Bundan  irəli  gələrək  elə  görünə  bilər  ki, belə  uşaqların  ünsiyyət  qurmağa  tamamilə  marağı  yoxdur. Onlar   nəyəsə  ehtiyac  duyduqda  daha  çox  “əl  yönəltməsi” ndən  istifadə  edirlər:  uşaq  valideynin  əlini  özünün  ehtiyac  duyduğu  əşyanın  üzərinə  qoyur  və   bu  yolla  valideyn  və  ya  böyükdən  öz  istəyinə  çatmaq  üçün  ALƏT kimi   istifadə  edirlər.Autistik  uşaqların  ən  gözəçarpan  xüsusiyyətlərindən  biri danışılan dili  öyrənməməyə,  dəyişikliklərə  qarşı  dirənməyə,  mövcud olan  rutinlərini   davam  etdirməkdə  qərarlı  olmaqları,  danışıqları və  insanlarla  ünsiyyətlərində  məhdud  olmalarıdır.  Qızlara  nisbətən  oğlanlarda  üç  qat  çox  görülən  autizmin , mütləq səbəbləri  mövcudddur. Ancaq   aparılan  araşdırmalara  görə  çox  sayda  fərqli  səbəblər  önə  sürülmüşdür.  Autistik  uşaq  sosial  mühitdə  ciddi  problemlər  yaşayır,  əhatəsində  insan  yoxmuş  kimi  davranır,  çağırıldıqda  dönüb  baxmır,  suallara cavab  vermir.  Eşitdikləri  halda  eşitməmiş   kimi  davranırlar buna  görə  də, ilk  başlarda   belə  uşaqların  qulaqdan  zəif (kar)  olduqları  sanılır. Yaxınlıqdan,  sevgi əsaslı  münasibətlərdən  belə  qaçınırlar,  ana və  atasının  diqqətini rədd edir,  sevilməkdən,  qucağa  alınmaqdan , diz  üstündə  yellədilməkdən, əzizlənməkdən   xoşları  gəlməyə  bilər. Qrup  içində   digər  qrup  üzvləri  yoxmuş  kimi  davranırlar  və  ordakıları  da  görməzdən  gəlirlər. Tanımadıqları  insanlara  qarşı  diqqətsiz,  istiqanlı  və ya  qorxmuş  kimi  davrana bilərlər. Bir  qismi  heyatları  boyunca  heç  danışmadıqları  halda, bir  qismi  də , danışmağı  gec  öyrənir, lakin  bunu  paylaşma  və  ünsiyyət  məqsədilə  istifadə  etmirlər. Danışabiləcəkləri  halda  dilsiz  kimi  davranırlar.  Saatlarla  diqqətlərini  çəkən bir  mövzuda danışa  bilər,  exololiyaları  olur yəni,  deyilənləri eyniylə  təkrarlayırlar. Göz  təması ya olmur  ya da,  çox  az olur , baxışları  donuq  olur.  Valideyinlərinə  bağlılıq çox da olmur.  Aşırı  sevinc,  qəzəb, aqressivlik  və  sıxıntı  xaricində,  boş  və  duyğusuz bir  üz  ifadələri  vardır. Bir  qisminin  duyğu  orqanları  xarici  çevrəyə  qarşı  aşırı həssasdır.Misal üçün, səs,  işıq,qoxulara  qarşı  aşırı  həssasdir. Yemək  yeməklə  bağlı ciddi  problemlər  yaşayan  uşaqların sayı da  olduqca çoxdur. Bəzi  uşaqlar  yediklərini  çeynəmədən udur, bəziləri  davamlı  eyni  yemeyi  yemək  istəyir, bəziləri də, yeyiləbilməyən  şeyləri yeyir, misal üçün: sümük,  şüşə, torpaq və s.  Dadbilmə  duyğusu  aşırı  dərəcədə  həssas  olduğu  üçün  yeməklərindəki  ən  kiçik   dəyişiklikləri  belə  tez  hiss edirlər. Tapdıqları  hər  şeyi yeyən  və doyma  hissi olmayan  uşaqlar da vardır. Autistik  uşaqların   bir qismi sıx-sıx oyanırlar  və  oyandıqdan sonar  ağlama   növbələri  başlayır və  onları  sakitləşdirmək  çətin olur. Ana  ata yatağından  başqa  heç  yerdə  yatmayan  uşaqlar  öz  otaqlarına  aparıldıqda qışqırmağa  başlayırlar. Oyunların diqqətləri  də  normal uşaqlarınkından fərqlənir. Qrup  oyunlarına qatılmırlar,  yaşıdları  ilə   oynamaq  istəmirlər amma təkbaşına saatlarla  oynaya  bilərlər. Yaradıcı  oyunlar  oynamaq  qabiliyyətləri  olmur  və  oyunlarında  heç  bir  qayda  qanuna rast  gəlinmir.Autistik  uşaqların xarici  görkəmlərində   her hansı  bir  anormallıq  görülmür,  hətta çox  sevimli  və  gözəl  görünüşlərii olur. Adi motorika  vərdişlərinə malik  uşaqlar  da,  bəzən  üçtəkərli  velosiped  və  ya maşın-arabanı  güclə  idarə  edə  bilir. Bu  uşaqların  ruhi xəstəliklərə   tutulma  faizlərii digər  uşaqlara  nisbətdə  daha  yüksəkdir. Başda depresiya olmaqla  panik  atak, maniya, obsessive-kompulsiv  pozuntu və  şizofreniya  kimi  xəstəliklərə  tutula bilərlər.

Harvard Universiteti  və  Boston İctimai  Mərkəzi  xəstəxanasında  fəaliyyət  göstərən qastroenteroloq  həkim  Tim Bui autizmdən  əziyyət  çəkən  1000-dən  çox  uşağın  endoskopiyasını  etmişdir. O, 400 uşaqda  qastroenteroliji  problemləri  aşkar  etmişdir,  belə  problemlər  adi  uşaqlardan  fərqli  olaraq , autizmdən  əziyyət   çəkən  uşaqlarda  daha  çox  rast  gelinir.Aşkar  olunmuşdur:

55% laktaza çatışmazlığı.

12% qastrit

20% ezofagit(qida  borusunun iltihabı)

10% onikibarmaq  bağırsağın  iltihabı

12% yoğun  bağrsağın  iltihabı.

Autizmin  səbəblərinə  gəldikdə,  onun  səbəbləri  dəqiq  olaraq  aşkarlanmamışdır. Kanner  ilk  zamanlarda  autizmə  səbəb  olaraq  ana-uşaq  münasibətində  meydana  gələn  çatışmazlıqları  göstərirdi. Sonradan  üzvi  səbəblər  önə  çəkilmiş, lakin  dəqiq  bir  nəticəyə  gəlinməmişdir. Və  iki  səbəb  arasında  qalınmışdır. 1970-ci illərdə genetik  bağlılıq  ilə  ailənin  mənfi  təhsil  anlayışının  birləməsi  ilə  aitizmin  meydana  çıxdığını  bildirmişdir. Tək  yumurta  əkizləri  genetic  olaraq  bir-birinin  eynisidir.  Egər  tək  yumurta   əkizlərindən  biri  autistdirsə,  digərinin  autist  olma  şansı  35-70% faiz  təşkil  edir. Cüt  yumurta  əkizlərində  bu  faiz  aşağıdır,0-23%.  İlk  uşaq  autist  doğularsa,  ikinci  doğulan  uşağın da,  autistik olma  faizi 5-15%  arasındadır. Əgər  autizmə  genetik  faktorların  səbəb  olduğu   sübut  olunarsa,   bir  uşağın  autistik  olub-olmayacağı  ana bətnindəykən  öyrəniləcək  və  müxtəlif  dərman  müalicəsi  ilə  hamiləliyin sonlandırılması  kimi  tədbirlərə  nail olmaq  olar. Hamiləlikdə,  doğum  zamanı  və  doğumdan  sonar  yaşanan  bir  çox travmaların  da  autizmə  yol  açdığı  iddia  edilir. Genetik  cəhətdən  autizmə  yatqın  olan  uşaqların  doğum  zamanı  beyninə  oksigen  getməməsi  və  doğum  sonrasında  zəif  beyin  travması  keçirmələrinin  də  aitizmə yol  açdığı  vurğulanır. Son  zamanlarda  bəzi  virus  və  xəstəliklərin  də  autizmə səbəb  olduğu  sübut  olunmuşdur. Ana bətnində  qızılca,  beyində  herpes  virusu, epilepsiya və s.  Misal üçün  autistik  uşaqların  təxminən  yüzdə  ikisində  fragil X sindromu  görülür. Bunlarla  yanaşı  autizmə  səbəb  olması  təxmin  edilən  bir  çox  xəstəliklər də vardır.

Bəzi  mütəxəsislərə görə  autizm  tək  bir  səbəbdən  qaynaqlanmadığı  kimi ,  autizmə  yol  açan  bir xəstəlik  və  ya  bir  virusun  tapıldığı  hər  şey  də  autistik  ola  bilməz.

Autizmin  dərmanla,  başqa  bir  ifadəylə desək  farmakoloji  müalicəsi  illərdir  ki,  mübahisəli  olaraq  qalır. Bu  yöndə fərqli  düşüncələr  həm  mütəxəssislər, həm də,  validenlər  arasında mövcuddur.  Bəziləri dərmanların  fayda  vermədiyini   hətta  autistik  əlamətlərə  zərərli olduğunu  düşünüldüyü  halda,  bəziləri  də,  əksini  düşünülür.  Buna  qarşı  çox saylı  autistik  əlamətlərə  müxtəlif  növ  dərmanlar  verilir. Bunlardan biri  də, antipsixotik  dərmanlardır.  Lakin  reallıq  budur ki, autizmi müalicəedici  və  yaxud  simptomlarını  yoxedici  bir  dərman  yoxdur. Ancaq  autizmə  bir  çox  problemlər də  yoldaşlıq  edir. Bunlara,  epilepsiya,  depresiya, aşırı  hərəkətlilik,  qəzəb, qayğı, yuxu və  yemə ilə  bağlı  problemlərdir. Daha  çox  bu problemləri  azaltmaq  üçün və  ya yox   etmək üçün müxtəlif  dərmanlardan  istifadə  edilir. Autizmin  və  birçox digər  pozuntuların yaranmasında beyindəki  hormonların   yöndəmsizliyinin  yol açabiləciyini  düşünən  mütəxəssislər  var. Bu  hormonlara görə  təsirli  olan  bəzi  dərmanlar  istifadə  edilir. Dərmanlardan  istifadə  edən  uşaqların  bir çoxunun  diqqət  müddətlərində   artımlar  görülərkən, davranış  və adaptasiyalarında  problemlər  görülür.   Dərmanla  müalicə  sadəcə  bəzi  xüsusi  simptomların  müalicəsində  tesirlidir. Sosial və  ünsiyyət azlığı  kimi   autizmin  təməl  simptomlarını  müalicə  etməkdə  təsirli  deyil.Müalicə  edilən bəzi  hədəf  simptomlar  arasında  hiperaktivlik,  diqqət  defisiti, aqressiv  davranışlar vardır. Çox  vaxt  davranış  dəyişdirmə  texnikaları  farmakologiyadan  daha  təsirlidir. Çünki  dərmanlarla  bilinən  simptomların  müalicəsi nəinki  autistik  uşaqlarda,  normal  inkişaf  etmiş uşaqlarda  belə    uzun müddətdə  təsirli  olmur. Misal  üçün  hiperaktiv və diqqət  eksikliyi  pozuntsu  üçün  daimi   bir  müalicə  metodu  tapılmamışdır. Bu  səbəbdən  autistik  uşaqlar  üçün tövsiyyə  edilən  dərmanlar,  bilinən  simptomları  kökündən  müalicə  eyməyə yetmir.Davranış  dəyişdirmə  texnikaları  autistik uşaqlarda  görülən  bütün  problemləri yox  eder  deyə  bir  gerçəklik  də yoxdur,  çünki   təkrarlanan  davranışlar ,  aqresiya,  qəzəb və s. bəzi  davranışlar  bir  çox  mübarizələrə baxmayaraq, dəyişməyəbilər. Bəzi problemli  davarnışlar  epilepsiya  ilə  bağlı  ola bilər, bu  zaman  antiepileptik  dərmanlar  istifadə  edilərək  bu  problemlərin  təkrarlanmasının  qarşısını  almaq  olar. Uşağa  dərman  vermədən  öncə  davranış  dəyişdirmə  texnikaları   sistemli  bir  şəkildə  və  tətbiq  edilməlidir. Bununla  yanaşı  uşağın  akademik,  ünsiyyət  və  social  bacarıqlarını  inkişafetdirici  proqramlar  müəyyən  sixliqla  tətbiq  edilməlidir. Buna  baxmayaraq,  problemli  davranışlar  davam  edirsə,  bu  zaman  dərman müalicəsi  təyin  olunur. Əlbəttə  ki,  dərman  müalicəsi  həkim  tərəfindən təyin  olunsa da,  son  qrarı  ailə  verir. Dərman  müalicəsində  həkimin  təlimatlarına  əməl  olunmalı,  xüsusilə  başlama dozalarını  göstərən  müddətdə  verilməsinə diqqət  edilməlidir.

 

 

Muxtarova Gülnarə

19 yaş. Bakı  Dövlət Universiteti

 SEP fakültəsi, ixtisas TSPX.

 

Go Back

"Heç bir uşaq dünyaya autizm sindromlu biri kimi gəlmək istəməzdi... - KÖNÜL CƏLİLLİ

Hal–hazırda yaşadığımız dövrdə müasir problemlərdən biri autizm sindromudur. Mütəxəssislər və pedaqoji təhsil alanlar autizm haqqında kifayət qədər məlumatlı olsalar da təəsuflər olsun ki, əksər valideynlər bu məsələyə bəzən etinasız yanaşırlar. Ciddi xəstəliklər haqqında da məlumatsız olmaq onların gələcəkdə xəstə uşaq dünyaya gətirmələrinə səbəb olur. Gəlin bu günahsız, məsum uşaqları qoruyaq, gələcəkdə onları incidən xəstəliyin olmamasına çalışaq və autizmə yox deyək.

Autizm nedir?

Autizm- Erkən yaş dövründən başlayan, ictimai qarşılıqlı təsirə və ünsiyyətə zərər verən məhdud və təkrarlanan davranışlara gətirib çıxaran,beynin inkişafina maneə törədən bir xəstəlikdir.Xüsusi qayğıya ehtiyacı olan bu tip uşaqların sosial adaptasiyası, cəmiyyətə inteqrasiya olunması, özünəxidmət bacarıqlarının inkişaf etdirilməsi və bu məqsədlə onların valideynlərinin maarifləndirilməsi pedaqoq və psixoloqların diqqət mərkəzindədir.  Autizm termini müxtəlif dərəcədə nəzərə çarpan əlamətləri ilə xarakterize olunur.

1. Sosial münasibətlərdə pozğunluq

– Münasibətlərin formalaşmasında və saxlanmasında çətinlik,

– Ətrafdakılara yad və laqeyd münasibət,

– İnsanlara cansız əşyalara olduğu kimi münasibət,

– Başqa insanlarında istəyinin, məqsədinin və nəzər nöqtəsinin olduğunu başa düşməmək.

2. Nitq və ünsiyyətdə pozğunluq

– Sözlərin mənasını anlamaqda çətinlik,

– Ancaq öz ehtiyaclarının ödənilməsi ilə məhdudlaşan ünsiyyət,

– Başqa insanların jestlərini, mimikasını təqlid etməkdə çətinlik.

3.Təsəvvür etməkdə çətinlik

 – Bir fikirdən digərinə keçməkdə çətinlik,

 – Rutinaya ciddi əməl etmə (dəyişikliklərə müqavimət).

Autizmə xas olan xüsusiyyətlər hansılardır?

 –Başqalarına qarşı maraqsızdır,

 –Göz təmasından qaçır,

 –Başqaları ilə ünsiyyət qurmur,

 –İstəklərini başqalarının əllərindən istifadə edərək ifadə edir,

 –Səbəbsiz olaraq ağlayır, gülür və səbəbsiz davranışlar nümayiş etdirir,

 –Mənasız sözləri ardıcıl təkrarlayır,

 –Təmasdan və qucağa alınmaqdan xoşlanmamaq. Normal doğulan, boya-başa çatan uşaqların sevib seçdikləri bütün gözəlliklərdən autizm sindromlu uşaqlar imtina edirlər. Ətrafda baş verən dəyişikliklər, yeniliklər onları qorxudur, qıcıq verir və özlərindən çıxmalarına səbəb olur. Onlar yorulmadan eyni bir hərəkəti təkrar etməyi sevirlər,  məsələn saatlar ilə evin küncündə dayanmaq, qapını dəfələrlə açıb-bağlamaq kimi hərəkətləri təkrar etməkdən xoşlanır.

Autizm əqli çatışmazlıqdırmı?

–Autizmli uşaqlar əsasən öyrənmək və dərk etməkdə çətinliklər çəkirlər.

– Autizmli uşaqların böyük əksəriyyətində müxtəlif səviyyəli əqli çatışmazlıq özünü biruzə versə də əqli səviyyələri normal olan autizmli uşaqlar da var.

– Ancaq ümumi əqli vəziyyətlərinin hansı səviyyədə olmasından asılı olmayaraq autizmli uşaqlar onları əhatə edən dünyanı dərk etməkdə çətinlik çəkirlər.

Bütün bu xüsusiyyətlərdən də məlum olur ki, autizm sindromu ilə doğulan uşaqlar normal doğulmuş uşaqlardan fərqli xüsusiyyətlərə malikdir. Bu fərqliliklərə görə də onlardan imtina edək kimi mənfi düşüncələrdən uzaq olaq və əksinə daima onları qoruyaq, onların düzgün müalicə olmalarına yardımçı olaq. Əgər bizim düşüncəmiz sağlamdırsa və əgər düşünürük ki, bizim əqli geriliyimiz yoxdur onda bu zaman öz düşüncəmizlə düşünək və anlayaq ki, heç bir uşaq dünyaya autizm sindromlu biri kimi gəlmək istəməzdi.

 

 ADPU –nun Pedaqogika və Psixologiya fakültəsinin 4 kurs tələbəsi

Cəlilli Konul Cəlil qızı,

22 yaş

 

Go Back

"Ananı qucaqlamırlar, gözünə baxmırlar, səsə, öz adlarına heç bir reaksiya vermirlər."- GÖVHƏR ƏHMƏDOVA

                 

    Autizm şəxslərin sosial münasibətlərinə və davranışlarına mənfi yöndə təsir göstərən inkişaf pozuntusudur.İlk dəfə 1943-cü ildə Amerikada John Hopkins universitetində işləyən Leo Kanner tərəfindən aşkara çıxarılmışdır.Kanner üzərində çalışdığı 11 uşaqda 3 əsas keyfiyyətin olduğunu müşahidə etmişdir.Bunlardan birincisi onlarından heç birinin ətraflarındakı insanlarla münasibət qurmaması idi.İkinci əsas keyfiyyət davranışları məhdudlaşdırıldığı, ətraflarında və günlük həyatlarında hər hansı bir dəyişiklik olduğu zaman xoşbəxt olmamaları və reaksiya vermələridir.Üçüncü keyfiyyət onların danışmaması və ya danışsalar belə bunu ünsiyyət məqsədli işlətməmələridir.Uşaqların əsas və ümumi xüsusiyyətlərinin daxilə qapanıqlıq olduğunu müşahidə edən Kanner Yunanca autos sözünü əsas götürərək autizm sözünü işlətmişdir.Və bu pozğunluğu “Erkən uşaqlıq autizmi” adlandırmışdır.Autizm anadan olandan 3 il ərzində özünü biruzə verir.

     Autizmin spektr pozuntuları aşağıdakılardır:
Asperger sindromu

Rett sindromu

Uşaqlıq dezinteqrativ pozuntusu                                                                          

 Atipik autizm                                                             

      Onu da qeyd etmək lazımdır ki, bəzi hallarda autizmi digər xəstəliklər də səhv salırlar.Sindromun yaranma səbəbləri tam müəyyən edilməmişdir.Onu haqda çoxlu fikirlərin olmasına baxmayaraq bu fikirlər hələ öz təsdiqini tapmamışdır. Bezi mütəxəssilər autizmin beyindəki neyronların normadan az olması ile bağlı olduğunu qeyd edir.Bir çoxları belə hesab edir ki, autizm irsi-genetik xəstəlikdir.Buna baxmayaraq tam sağlam ailələrdə də bu sindroma rast gəlmək mümkündür.Alimlər müəyyən edib ki, bu sindrom daha çox ilk uşaqlarda olur. Xəstəliyə səbəb kimi ananın hamiləlik dövründə keçirdiyi infeksion xəstəlikləri də göstərmək olar. Bəzi mütəxəssilər autizmin beyindəki neyronların normadan az olması ilə bağlı olduğunu qeyd edir. Autizmin yaranmasında genetik faktorlar da özünü göstərir. Tək yumurta əkizləri genetik baxımdan bir-birilə eynidir. Əgər tək yumurta əkizlərindən biri autizmlidirsə, digərinin autizmli olma riski 35-70% ola bilər. Fərqli yumurta əkizlərində isə bu risk 0-23%-dir. Ailənin ilk uşağı autizmlidirsə, sonrakı uşağın autizmli olma riski 5-15%-dir. Oğlan uşaqlarında qızlara nisbətən 3-4 dəfə daha çox rast gəlinir.

      Autizmli uşaqlar ilk aylarında böyüklərlə əlaqədən qaçırlar.Ananı qucaqlamırlar, gözünə baxmırlar, səsə, öz adlarına heç bir reaksiya vermirlər.Belə uşaqlar intellekt cəhətdən aşağı da ola bilərlər.Bununla yanaşı yüksək intellekt səviyyəsinə də malik olanlara da rast gəlmək mümkündür.Autizmli uşaqların həyatı sıx çərçivəyə salınmış kimidir, bundan kənara çıxmaq onlar üçün faciədir.

      Autik uşaqlar istədiklərini izah edə bilmir,danışmaq əvəzinə hərəkətlərlə ehtiyaclarını ifadə etməyə çalışır, nitqində problemləri olur, oyuncaqlarla nə cür oynamaq lazım olduğunu bilmir, göz kontaktına girə bilmir, digərlərinə gülümsəmir, ağrını hiss etmirlər.Eyni zamanda kiçik motorika da inkişaf etmir, lazımsız stereotipik hərəkətlər edirlər.Xarici görünüşlərində heç bir dəyişiklik, fərqlilik müşahidə olunmur.

      Fobialar müxtəlif cür ola bilər.Autizmli uşaqlarda sensor fobialara rast gəlinir.Buna misal olaraq məişətdə istifadə olunan  uca səsli elektrik avadanlıqları, su səsi, qaranlıq və ya gur işıq, bağlı qapılar və s. göstərmək olar.

      Autizmin səbəbi dəqiq məlum olmadığından müəlicəsi də hələ məlum deyil.Lakin ömür boyu davam edən bu sindromun əlamətlərini erkən müdaxilə ilə azaltmaq mümkündür.Bəzi hallarda elə əlamətlər olur ki tamam yox olur, bəzən isə yeni əlamətlər də meydana çıxa bilir.Hazırda autistik uşaqlar üçün müəlicə üsulu xüsusi psixoloji məşğələlərdir.Bu məşğələlərə nə qədər tez başlansa bir o qədər də uğurlu nəticə əldə etmək mümkündür.Təbii ki, bu müddət ərzində valideynlər də psixoloqla birgə işləməlidir. Gün ərzində onlarla ünsiyyətdə olmaq, ətrafda baş verənləri uşağın anlayacağı dildə ona izah etmək, hekayələr oxumaq, müxtəlif oyunlar oynamaq lazımdır. Hər gün eyni hərəkəti (məsələn, köynəyi düymələmək) təkrar etmək lazımdır. Hətta uşaq hər hansı  vərdişi öyrəndikdə, vaxtaşırı olaraq onu təkrarlamaq lazımdır ki, uşaq bu vərdişləri unuda bilər.

 

Əhmədova Gövhər, 21 yaş

Go Back

"AUTİZM - sadəcə və sadəcə FƏRQLİLİKDİR !!!" - ƏMİNƏ İSRAFİLZADƏ

Autizm uşağın ünsiyyәt bacarıqlarında pozğunluqla özünü göstәrәn psixoloji bir sindromdur. Autizmin yaranmasına sәbәb tam mәlum deyil. Sәbәbi nә zaman tapılarsa insan beynindә olan bütün xәstәliklәrin dә çarәsi tapılacaqdır. Ancaq son illәrdә araşdırmalar göstәrir ki, әn real sәbәbi hamilәlik zamanı virus infeksiyasına yoluxmuş anaların uşaqlarında bu problem inkişaf edir. Digәr sәbәb ana ilә körpә arasında ünsiyyәtsizlik göstәrilir. Autizmin әlamәtlәri әsasәn 2 yaşdan başlanır. Autizmin әlamәtlәri bunlardır:Göz tәmasından qaçma; Ağrı hissinin olmamısı- buna görә dә onlarla özlәrini ziyan vura bilәrlәr, әl-qollarını dişlәyә bilәrlәr. Tәkliyi sevmә, özünәqapanma, insanlardan qorxmaq-normal inkişaf etmiş uşaqlar kimi xarici alәmә açılmaq, insanlarla әlaqәyә girmәk autistlәrә yaddır. Dәyişikliyә hәddәn artıq reaksiya- uzun müddәt ananın evdә olmadığını hiss etmәsәlәr belә evdә yeri dәyişilәn xırda bir әşyanın yoxluğunu hәmin an hiss edәr vә bu dәyişikliyi qәbul etmәyәrәk saatlarla ağlayarlar. Buna görә dә autistik övladı olan valideynlәr dәyişikliyә yol vermәmәlidir. Әks halda bu autistik uşaqda travma yarada bilәr. Sәbәbsiz gülüb ağlama- autistik uşaqlarda fәrqli şәxsiyyәt formalaşır, Bu uşaqlar özləri üçün özünəməxsus aləm yaradır və sanki bu aləmdə yaşayırlar, hisslәrinә, daxili yaşadıqlarına uyğun hәyat tәrzi sürәrlәr, ona görә dә öz dünyalarına qapanıb sәbәbsiz gülüb yaxud ağlayırlar; Nitq problemi- autistik uşaqlar danışmağa meyilli olmurlar. Cәmi 50%-i 5 yaşına gәlәrkәn tәk sözlәrlә danışa bilir.Danışmağı da әlaqә qurmaq üçün yox, ehtiyaclarını ödәmәk üçün istifadә edirlәr. Onlarda exolaliya problemi dә vardır ki, sualı cavablandırmaq әvәzinә,ona verilәn sualı dәfәlәrlә tәkrar edәrlәr; Qucağa alınmaqdan, öpülmәkdәn,sevilmәkdәn,gülümsәmәkdәn xoşları gәlmәz- bu hiss hәr bir normal inkişaf etmiş uşağın arzuladığı bir hiss olmasına baxmayaraq autistlәri narahat edәn bir hissdi; Oyun oynamaqda çәtinlik- autik uşaqlar davamlı olaraq eyni oyunu oynarlar vә oyunun әhәmiyyәtini bilmәzlәr. Mәsәlәn maşınla oynamaq әvәzinә onun tәkәrlәrini saatlarla fırlada bilәr yaxud da maşını top kimi yerә atıb-tutur, axı oyuncağın nәyә lazım olduğunu bilmirlәr. Buna görә dә valideynlәr sәbrlә uşağın әlinə çox götürdüyü oyuncağını götürüb oyuncağın adını, oynamaq qaydasını uşağa dәfәlәrlә başa salmalıdır.

Autik uşaqlar әqli, görmә, eşitmә әngәlli deyillәr. Baxmayaraq ki, ilk әvvәllәr adını deyәndә eşitmir kimi eşitmә әngәlli, baxmır kimi görmә әngәlli, anlamır kimi zәka әngәllini tәsirini bağışlayırlar. Autizm sırf sosial әngәldir. Autizmlә mәşğul olan psixoloq, defektoloq vә valideyn kompleks halda işlәmәlidirlәr. Әgәr ana uşağı mütәxәssis yanına aparıb evdә özü mәşğul olmursa, bu uşaqda heç bir nәticә baş vermir. Psixoloq yaxud defektoloq uşağı 1-2 saat müddәtindә görürsә, ana övladını 20-22 saat saat müddәtindә görür. Uşaq çağırırkən baxmır,lakin ana onu min bir metodlarla buna həvəsləndirməyi bacarmalıdır.Səbrlə edilərkən nəticəsi uğurla sona yetir,artıq uşağ çağırırkən baxır,hər hansı bir göstərilən əşyaya diqqət edir.Bunun üçün ana ilk əvvəl uşağa adını,valideynlərinin adlarını,bacı-qardaşının adlarını öyrətməlidir.

Bunu da unutmayaq ki, autik elementlәrlә autizm eyni deyil. Autik elementli uşaq o demәk deyil ki, autizmdir. Autik elementlәr hәm psixi inkişaf lәngimәsi, hәm oliqofren, hәm dә әqli anormaliyalar da ola bilәr. Uşağın birindә autistik element var deyәndә valideyn elә başa düşür ki, uşağı autizmdir. Halbuki uşaqda olan problem psixi inkişaf lәngimәsidir vә onda autik elementlәrdәn әsasәn streotiplәr vardır. Psixi lәngimә zamanı psixi proseslәr dә lәngidiyi üçün tәbii olaraq uşağın nitqi dә lәngiyәcәkdir. Bu lәngimә dә bәzi boş vәrdişlәrin - streotiplәrin yaranmasına gәtirib çıxarır, hәmçinin nitqsiz, psixi inkişafda lәngimә uşağı ünsiyyәtdәn çәkindirir, özünә qapandırır, bunu da bәzilәri autizmlә qarışdırır. Mәlumdur ki, hәr bir insan orqanizmindә vәrәm çöplәri, xәrçәng daşıyıcıları kimi infeksiyaların kökü vardır. Kimdә normadan çox olarsa vәrәmә yaxud xәrçәngә yoluxa bilәr. Hәmçinin autizmdә belәdir. Autistik elementlәr hәr birimizdә var. Mәsәlәn, özünәqapanma, ünsiyyәtdәn qaçma, dәyişikliyi sevmәmә, mәqsәdsiz streotiplәrin olması: әlini bir neçә dәfә bir yerә vurmaq, qayçının ağzını açıq saxlamamaq, tez- tez tozları silmәk, tez-tez әllәri yumaq. Bu elementlәr az da olsa hәr birimizdә var. Sırf autizm diaqoznozunu mütәxәssis tәrәfindәn elmi әsaslarla qoyulmalıdır.

AUTİZM - Xəstəlik deyil

AUTİZM - Əlillik deyil

AUTİZM - Kəm ağıllıq deyil

AUTİZM - sadəcə və sadəcə FƏRQLİLİKDİR !!! və bu fərqlilik onun özəlliyidir . Məsələ bu özəlliyi xor görüb cəmiyyətdən dışlamaq deyil , əsl məsələ bu özəlliyin fərqinə varıb , onu olduğu kimi qəbullanmaq , lakin bununla barşmamaq və üzərinə gedib normallaşdırmaqdır.

 Әminә İsrafilzadә,

ADPU'nun Pedaqogika vә Psixologiya fakültәsinin

4cü kurs tәlәbәsi

Go Back

"Fərqli lakin EYNİ… AUTİZMli bir uşağın iç səsi…" -ELNARƏ ƏHMƏDLİ

SALAM. Mən autizmli bir oğlan uşağıyam. Gündəlik yaşamda sizin hiss etmədiyiniz, diqqətinizi çəkməyən şeylər məni asanlıqla özümdən çıxara bilər. Yaşıdlarım üçün çox əyləncəli olan alış-veriş mənim üçün tam bir kabusdur. Hələ alış-veriş arabalarının qıcırtı səsi və ya hansısa xoşagəlməyən iy məni özümdən çıxara bilər. Bu zaman məni sakitləşdirmək üçün məni narahat edən şeylər uzaqlaşdırın. Danışdıqlarınızı eşitmədiyi fikirləşməyin. Eşidirəm lakin, eşitdiklərim mənə hansısa başa düşmədiyim bir dil kimi gəlir. Digər otaqdan məni qışqıraraq çağırdığınızda mən diqqətimi toplayıb nə dediyinizi başa düşə bilmirəm. Qışqıraraq çağırmaq əvəzinə yanıma gəlin. Ya da siz darıxmışam sözü əvəzinə burnumun ucu göynəyir deyəndə mən bunu sözün hərfi mənası ilə anlayıram və beynimdə qarışıqlıqlar yaranır. Bunun üçün sadə dildə danışın. Yorulmuş, qorxmuş, tədirgin ola bilərəm. Sizi başa düşmədiyim vaxt cavab vermək üçün mənasız sözlərdən də istifadə edə bilərəm. Edə bilmədiklərimin yerinə edə bildiklərimi düşünün. Düşününki bunları necə inkişaf etdirə bilərik. Güclü tərəflərimi kəşf etməyə çalışın. Düşünməyin ki mən öz yaşıdlarımla parkda oynamaq istəmirəm. Qıraqdan elə görünə bilərəm. Lakin hərdən bunu lap çox istəyirəm. Amma bunu necə etməli olduğumu bilmirəm. Sosiallaşmağa mənə kömək edin. Məni olduğum kimi qəbul edib sevin. Kaş ki belə olaydı, kaş ki bunu da bacara bilərdi kimk düşüncələri ağlınızdan silin. Siz ailənizin, ətrafınızdakıların bütün gözləntilərini qarşılaya bilirsiniz? Autizm mənim seçimim deyil. Unutmayın bu vəziyyəti mən yaşayıram, siz yox. Sizin dəstəyiniz olmada yaşaya bilmərəm. Səbr edin. Söz verirəm bacarmaq üçün əlimdən gələni edəcəm. Autizmə bir əskiklik, yarımağıllılıq kimi yox fərqli bir qabiliyyət, bacarıq kimi baxmağa çalışın. Bəli bəlkə də mən növbəti bir Messi ola bilmərəm, amma həddindən artıq diqqətimlə növbəti bir Nyuton, Mozart ola bilərəm. Axı çoxları onlarında autist olduğunu düşünülür. Amma unutmayın ki siz olmadan mən bunları bacara bilmərəm. Mən qorxuram. Dünyaya mənim gözümlə baxmağa çalışın. Mənim əlimdən tutun. Qorxmayın keçici deyil autizm. Mənim ailəm, dostum, müəlliməm olun. Görəcəksiz mən bacaracam.

 

BDU Sosial Elmlər və Psixologiya IV kurs-

Elnarə Əhmədli

 

Go Back

"Onlara qeyri-adi baxışlarla baxmaq əvəzinə sevgi və inamla baxaq..." - DƏNİZ UMAROVA

                                   

         Autizm son zamanlar geniş şəkildə yayılmaqda olan və yaranma səbəblərinə,  əlamətlərinə görə bir çox mütəxəssislərin diqqət mərkəzində olan mövzulardan biridir. Gündəlik həyatımızda tez-tez Autizm termini ilə rastlaşmağımıza baxmayaraq bir çoxlarımız hələ də autizmin nə olduğunu bilmirik  və yaxud da bu sahədə olduqca az biliyə malikik. Bəs Autizm nədir? Necə yaranır? Müalicəsi varmı? suallarına cavab olaraq məqaləmi sizlərə  təqdim edirəm.

Autizm nədir?

         Autizm- ətrafdakılarla ünsiyyət yaratmaqda və onları anlamaqda çətinlik yaradan neyro-psixiatrik bir pozuntudur. İlk dəfə 1943-cü ildə Amerikalı uşaq psixiatrı Leo Kanner tərəfindən "Erkən uşaqlıq autizmi" olaraq adlandırılmışdır. Autizmdən əziyyət çəkən uşaqda beynin müxtəlif hissələri birgə işləyə bilmir və bu da onların ətrafdakılarla münasibətində çətinliklər törədir. O, özünə qapanma, real həyatdan uzaqlaşma kimi təzahür edir. Autizmli uşaqlar bir-birindən fərqlənirlər. Belə ki, "Tipik" autizmli insan mövcud deyil. Autizmin formasından asılı olaraq onlarda müxtəlif davranışlar müşahidə olunur. Statistikaya görə autizm sindromu daha çox oğlanlarda rast gəlinir və hər 4 autizmli uşaqdan 1-i qızdır.Autizmin simptomları 3 ilə qədər müddətdə özünü göstərir və əsas  simptomlar aşağıdakılardır.

• Sosial münasibətlərdə pozğunluq

•Nitq və ünsiyyətdə pozğunluq

•Təxəyyüldə pozğunluq

 Əgər 18 aylığında  uşaq:

1) Nə isə istəyəndə sizə baxmırsa və istədiyi əşyanı barmağı ilə göstərmirsə

2) Əşyalarla xəyali oyunlar oynamırsa

3) Sizin göstərdiyiniz yerə baxmırsa , bu zaman autizmdən şübhələnmək olar.

Autizmin yaranma səbəbləri:

         Autizm- anadangəlmə bir pozuntudur və  yaranma səbəbləri hələ də araşdırılmaqdadır.  Bəzi mütəxəssislər autizmin beyindəki neyronların normadan az olması ilə bağlı olduğunu qeyd edirlər.Başqa alimlərin fikrincə isə autizmin yaranmasında əsas genetik faktorlar özünü göstərir. Məsələn: tək yumurta əkizləri genetik baxımdan bir-birilə eynidir. Əgər tək yumurta əkizlərindən biri autizmlidirsə, digərinin autizmli olma riski 35-70% ola bilir. Fərqli yumurta əkizlərində isə bu risk 0-23%-dir. Əgər ailənin ilk uşağı autizmlidirsə, sonrakı uşağın autizmli olma riski 5-15%-dir. Hal- hazırkı dövrdə alimlər öz tədqiqatlarında hansı genlərin ailələrdə autizmin ötürülməsində rol oynadığını aydınlaşdırmağa çalışırlar.

Autizmdə davranış simptomları:

         Autizmin formasından asılı olaraq onlarda müxtəlif növ davranış formaları özünü göstərə bilər və bunlar aşağıdakılardır:

Qəribə və ya ritual davranış

•işığı söndürüb-yandırmaq

•durduğu yerdə öz ətrafında fırlanmaq

•özü-özünü yırğalama

•xətt boyunca düzmə

Sosiallaşma problemi

•Bacı- qardaşına münasibətdə qəddarlıq göstərmək

•başqa uşaqların oyunlarına maraq göstərməmək

•valideynləri onu qucaqladıqda buna hər yolla mane olmağa çalışmaq

•çarpayıda tək qaldıqda anasını çağırmaq əvəzinə qışqırmaq

Kommunikativ

•ətraf şəraiti hiss etmir

•vizual əlaqədən yayınır

•Böyüklərin əlindən isifadə edir, onu yönəldir  

Motorika

•ayaq barmaqlarının ucunda yerimə

•xırda motorika problemləri

• üçtəkərli velosiped və ya uşaq maşınını idarə edə bilməmək

•fəza qavramının defisti

Sensor problemlər

•su prosedurlarından imtina edir

•musiqi səsinə güclə tab gətirir

• saçının qırxılmasına imkan vermir

•paltar dəyişməyi sevmir

Özünə xətəryetirmə

•başını çırpır

•özünü dişləyir

•öz dərisini qaşıyıb cırmaqlayır

Təhlükəsizlik

•təhlükə anlayışı yoxdur

•əzilə və ya yaralana biləcəyi situasiyanı hiss edə bilmir

•yüksəklik qorxusu yoxdur

Autizmin spektor pozuntuları:

         Autizmin spektor pozuntularına aşağıdakılar daxildir:

Rett pozuntu-  erkən mərhələdə normal inkişafla xarakterizə olunan, sonradan əldə edilmiş fiziki və əqli bacarıqların itirilməsi kimi meydana çıxan beynin pozuntusudur. İlk dəfə olaraq pediatr Andreas Rett 1964-cü ildə 22 qız uşağında 6 aylıq normal inkişafdan sonra inkişafın birdən-birə dayandığını və bundan sonra sürətlə geriləməsini müşahidə etmişdi. Rett sindromu əsasən "qız xəstəliyi" kimi qəbul edilir.Xəstəliyə çox nadir hallarda rast gəlinir və çox zaman irsiyyət ilə ötürülmür. Əsas əlamətləri baş ölçüsünün kiçik olması, əqli cəhətdən geridəqalma, ataksiya, tənəffüs pozğunluğu, nitq inkişafı və sosial bacarıqların 2-3 il geri qalmağa başlaması və s.

Asperger sindromu- Autizmin bir forması hesab olunur. Asperger sindromlu insanlar intellekt və dil baxımından inkişaf edirlər, onlar həmçinin digər uşaqlar kimi ətrafdakılarla maraqlanırlar, özünə inam hissləri yaşa uyğun olur. Bu tip uşaqlar gələcəyə daha perspektivdir və çoxları böyüyəndə müstəqil və məhsuldar həyata başlayırlar.

Dezinteqrativ pozuntu- bu pozuntu zamanı ünsiyyət və dil bacarıqları, düşüncə itir. Bu 3-4 yaşda baş verir. Bu vaxta kimi inkişaf normal müşahidə olunur. Pozuntunun səbəbi naməlumdur.

Klassik autizm- bu qrupdan olan uşaqlar nitqin ciddi pozuntusundan əzab çəkir, emosiyalara nəzarət etmə qabiliyyəti olmur. Bu qrupdan olan uşaqlar əlavə xəstəliklərə, məsələn, epilepsiyaya meyilli olurlar.

Autizmin müalicəsi:

         Hal-hazırda müalicəsi əsasən erkən başlanmış təlim-tərbiyə proqramlarıdır. Bu proqramlar intensiv olmalı, evdə ailələr də tətbiq etməlidirlər. Müalicənin uğurlu olması üçün övladı autizm olan valideynlər ilk öncə uşaqlarının autizmli olduqlarını qəbul etməli və onları o şəkildə sevməlidirlər. Autizmin müalicəsində əsas məqsəd simptomların azaldılmasıdır. Uşaqda hansı simptomun olmasından asılı olaraq müalicənin üsulu təyin edilir. Çünki tipik autizm yoxdu və autizmdən əziyyət çəkənlər bir-birində çox fərqlənirlər.  Müalicədə əsasən davranış terapiyalarından (davranışın pozitiv dəstəyi, reaksiyaların cəldliyinin təlimi və s.) və müxtəlif terapiya növlərindən (art terapiya, əmək terapiyası, idman terapiyası, musiqi terapiyası və s.) istifadə edilir.

 

Dəniz Umarova

Bakı Dövlət Universiteti

Sosial Elmlər və Psixologiya fakultəsi, III kurs

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Go Back

"Valideyn mehriban davranmalı, maksimum səbrli olmalıdır." - CƏMİLƏ QASIMOVA

 

Autizm latın sözü olub, autos-özü deməkdir. Autizm ətraf aləmin dərk etməsinin və digər insanlarla ünsiyyət qurmasının pozulması ilə xarakterizə olunan xəstəlikdir. Autizm uşağı cəmiyyətdən,ünsiyyətdən, göz təmasından ayıran travmatik psixoloji porblemdir. Xarici ölkələrdə bu xəstəlik 30-40 ildir ki , tanınır. Xəstəlik əsasən 3 yaşına qədərki uşaqlarda aşkarlanır.əgər bu yaşa qədər uşaq yaşidları kimi düzgün inkişaf etmirsə autizm diaqnozu qoyurlar.Onlar danışmır, gözə baxmır.

Ilk dəfə elmdə autizm haqqında amerikalı alim Leo Kaner 1947-ci ildə məlumat verib.Ölkəmizdı isə təxminən 2000-ci ildən uşaqlarda autizm sindromu diaqnozu qoyulur. Bəs bu uşaqlar həmyaşıdlarından nə ilə fərqlənir? Bu uşaqlar özünə qapanır, sanki ətraf aləmi görmür və eşitmir. Ona görə də çox vaxt həkimlər buhal ilə müraciət edən valideynlərə görmə yaxud eşitmə ilə bağlı problem olması diaqnozu qoyurlar. Düzdür ilk baxışdan bu ehtimala əsas versə də araşdırmalardan məlum olur ki, onların əsas problemi psixolojidir.

Onlar əqli cəhətdən normal olurlar, sadəcə onların hərəkətlərinin səbəblərini anlamalı və onları cəmiyyətə uyğunlaşdırmaq lazımdır. Bundan başqa, onlar öz aləmlərində olduqlarından ətrafda baş verənlərə diqqət etmir, öz-özünə yellənirlər. Bu uşağlarda dil inkişaf etmir. Onlar istəylərini dil ilə ifadə etmirlər. Məsəslən, istədiyi bir şeyi dil ilə ifadə etmədəkdənsə özünə yaxın olan birin əlini aparıb qoyurlar həmin əşyanın üstünə. Ünsiyyətə girə , ətrafı görə bilmirlər. Özlərinin qız ya oğlan olmaqlarını belə dərk etmirlər.

Bu problem əsasən oğlanlarda müşahidə olunur.Dəcəllik edirlər.Bunun da əsas səbəbi ətrafdakıların diqqətini çəkmək olur.Yəni əgər ailədə istədiyi diqqəti göməzsə ətrafı dağıdıdır, özünə ziyan vurur ki, diqqət çəksin . Əslində nəyisə dağıtmaları onların ifadə dilidir,bununla  var olmalarını ətrafdakılara çatdırmaq istəmələridir. Bunları bütün uşağlarda  da müşahidə etmək olar. Məsələn dağıtmaq dəcəllik etmək normal uşaqların da ən sevdiyi oyunlardır.

Bu əlamətlər müşahidə olunan uşaqları fərqləndirmək üçün onların oyuncaqları ilə necə oynamaqlarına diqqət etmək lazımdır. Məsəslən autizmli uşaq bir oyuncağı təkrarən hərəkət etdirməyi sevir, normal uşaqlar isə sadəcə oyuncaq kimi oynayır. Lakin, bir əlamətə görə demək olmaz. Müəyyən əlamətlərə görə dəqiqləşməlidir.

Mütəxəssislər bu sindromun bir neçə səbəbdən yarana biləcəyini müəyyənləşdirsələr də tam səbəb müəyyənləşməyib. Bunlardan birincisi genetic faktordurş Bundan başqa infeksiyalar nəticəsində baş beyində inkişaf pozğunluğu yaranır. Lakin hər zaman ailədəki bütün uşaqlarda belə olmur.

Müalicə ilə psixoloq, loqopedlər məşğul olurlar. Uş yaşa qədər uşaqlarda müşahidə nə qədər erəkən aşkarlansa müalicə də o qədər effektiv olar. Xəstəlik aşkarlanandan normal səviyyəyəy çatana qədər müayinələr aparılmalıdır.Gec aşkarlanarsa problem ömürluk qala bilər.

Müalicə olunmazsa uşaq daha çox özünə qapanacaq. Psixloji müayinələr qədər, ailədə onlarla olan münasibət də ona kömək ola bilər. Valideyn mehriban davranmalı, maksimum səbrli olmalıdır.

Bu problem bəzən sonradan da yarana bilər.

Autizm psixoloji problem olduğundan ilk baxışda bu uşağları tanımaq olmur. Onların bəzisi ümumiyyətlə danışmır sakit olur, bunların ilk baxışda autist olduğlarını müəyyən etmək üçün gərək onlarla ünsiyyətə girəsən. lakin bəziləri kənarda özlərini tanıdır.

Cəmiyyətdə bu haqda kifayət qədər məlumat yoxdur. Valideynlər çox vaxt bundan xəbərsiz olduğlarından davranışlarda da yalnıçlığa yol verirlər. bəzən də laqeyd yanaşırlar uşaqdır düzələr deyə..sonradan isıə müalicəsi çətinlik yaradır. Belə uşaqlar nəyəsə reaksiya vermir, yumor hissindən də məhrum olurlar. Onların ana sevgisinə daha çəx ehtiyacı olmaqlarına baxmayaraq biruzə verə bilmirlər.belə uşaqlar tək oynamağı xoşlayırş özlırinə əzab verir, ağrı hiss etmirlər.

Valideynlər maksimum diqqətli olmalı , hər hansı fərqəi davranışlar müşahidə etdikdə mutəxəssisə müraciət ederək gec olmadan müalicə etdirsinlər.bu xəstəliyə səbəb bəzən də hamiləlik dövründə anada olan hər hansı problemdın dolayı yaranır.

Autizm beyinin bir çox hissələrinə təsir edir , bu təsirin də necə olması məlum deyil..

 

Qasımova Cəmilə  

Go Back

"Autizm- yeniyetmə psixologiyası və psixiatriyasında aktual bir problem kimi." - AYGÜN ORUCOVA

     “Dəqiq nə olduğunu başa düşə bilmirəm, amma uşağımda bir qəribəlik var. Əvvəlcə elə bilirdik ki, qulaqları eşitmir, onu çağıranda heç dönüb bizə baxmırdı. Amma həkim qulaqlarında heç bir problem olmadığını söylədi. Kubikləri sürətlə bir – birinin üzərinə qoya bilməsi onun əqli inkişafında ciddi problem olmadığını göstərir.....Amma həmyaşıdları kimi oyuncaqlarla oynamır. Bunun əvəzində saatlarla dayanıb paltaryuyan maşınının barabanının sürətlə fırlanmasını izləyir. Yaxınlarım mənə boş yerə narahat olduğumu deyirlər. Ancaq mən onun anasıyam və bir problemi olduğunu hiss edirəm..... bunun səbəbinin nə

olduğunu bir bilsəydim.....”

     Bunlar uşaqlarını ilk dəfə həkimə aparan əksər anaların söylədikləri sözlərdir. Və bu sözlər çox təəssüf ki, autizmin göstəriciləridir.

     Ümumiyyətlə isə autizm nədir? Autizmin səbəbləri nədir? Autizmin müalicəsi varmı?

     Əvvəlcə onu qeyd edim ki, “autizm” termini “austos” (“özüm”) yunan sözündən törənib. Autizm ilk dəfə Amerika psixiatrı Leo Kenner tərəfindən 1943-cü ildə qeyd edilib. Lakin bu termin ilk dəfə 1911-ci ildə İsveç psixiatrı Bleyler tərəfindən istifadə edilib. 

    Autizm sosial və ünsiyyət qabiliyyətlərinin yaranmasına təsir edən inkişaf problemidir. Bu hal şifahi ünsiyyətin, eləcə də ətrafdakı insanlarla qarşılıqlı əlaqələrin qurulmasına kifayət qədər mane olur. Yəni ətrafdakı insan və əşyalara qarşı maraqsız və gələn qıcıqlara qarşı reaksiyasızdırlar. Normal inkişaf edən uşaqlarda bu dövr bir neçə həftəyədək davam edir və gedərək uşaq xarici dünyaya açılmağa və ətrafı ilə, xüsusi ilə də insanlarla maraqlanmağa və əlaqə qurmağa başlayırlar, lakin autistik uşaqların çoxu normal sayılan və çox qısa sürən bu dövrdən sonra da ətrafa açılmırlar, reaksiyasız qalırlar. (Qarşısına ana gəldiyində kimsə yoxmuş kimi reaksiyasız qalırlar və sanki gülümsəməyi belə əsirgəyirlər.)    

    Autizmin yayılması ilə bağlı statistik rəqəmlər hər 1000 uşaqdan 2-6 nəfərdə autizmin bu və ya digər formasının mövcud olduğunu göstərir.         

    Autizmin geniş anlamda diaqnozla bağlı müxtəlif növləri vardır:

  1. Ret sindromu
  2. Asperger sindromu

     Ret sindromu (R.S): yalnız qızlarda, 1-4 yaş dövründə müşahidə edilən proqressiv çatışmamazlıqdır. Normal inkişaf dövrü, əvvəl əldə edilmiş bacarıqların sonradan itirilməsi, əllərin məqsədyönlü şəkildə istifadəsinin dayandırılması ilə müşahidə edilir.

     Asperger sindromu: “Asperger” adı, bu sindromu 1944-cü ildə ilk dəfə təsdiq etmiş avstriyalı trapevt Hans Aspergerin adı ilə bağlıdır. Asperger pozuntusu austistik pozuntunun bir formasıdır. Bu cür uşaqlar  uşaqlıq dövründə sosial və essentrik (qeyri-adi, qeyri-normal) davranışa malik olurlar. Bu zaman iki tərəfli pozuntu – həm sosial münasibətlərdə, həm də qeyri-şifahi ünsiyyətdə çətinliklər əmələ gəlir. İntonasiya anormallığı və təkrarlanan hallara görə onların nitqi qrammatik olaraq qəribədir. Onlar həm müəyyən səsləri çıxartmaqda, həm də hərəkət etməkdə çox ləngdirlər. Onlar məhdud maraq dairəsinə malikdirlər ki, bu da onun yaşına xarakterik olan ümumi maraqlara uyğun deyil. Məsələn: qapının dəstəyi, astronomiya və tarix.

     Autizmin səbəbləri: autizmin yaranmasına məhz nəyin səbəb olduğu konkret olaraq tapılmayıb. Ancaq son dövrlərdəki araşdırmalar göstərir ki, autizm beynin strukturunda və funksiyalarında patoloji səbəblərdən yaranır. Eyni zamanda araşdırmalar göstərir ki, autistik insanlarda beynin müəyyən hissələrində qan dövranı zəifdir və beyin hücəyrələrinin sayı məhduddur. Bu araşdırmalar belə bir fikir yaradır ki,genlərdəki dəyişikliklər autizmin yaranmasına səbəb olur. Ailələrin öyrənilməsi də bu mümkünlüyü dəstəkləyir.

      Hazırda autizmin ensefalit, frafil x sindromu, fenilketonüri və anadangəlmə qızılca infeksiyası kimi bəzi tibbi vəziyyətlərlə birlikdə tez biruzə verilməsi və bu uşaqların təxminən 25%-də epilepsiyanın da olması səbəbi də neyrobioloji sahədə axtarış zəruriliyini də gündəmə gətirmişdir. Digər araşdırmalar isə autizmi məxmərək virusu və ya doğuş zamanı oksigen azlığı ilə əlaqələndirirlər.

     Autizmin xarakteristikası: Autizmin əlamətləri, əsasən, 2 yaşından etibarən özünü göstərməyə başlayır. Nadir hallarda bu əlamətlər daha gec yaşda da başlaya bilər.     

     Ətrafdakı insanların görünüşləri, geyimləri diqqətlərini çəkməz. Pəncərədən izlənildiyində sanki otaqda kimsə yoxmuş kimi davranırlar. İnsanlarla göz-gözə gəlməkdən qaçarlar. Təkliyi sevərlər və tək buraxılmağa reaksiya göstərməzlər. Çox vaxt onlar davamlı (təkrar olunan ) fəaliyyətlə məşğul olurlar. Misal üçün işığı söndürüb-yandırmaq və ya qollarını yellətmək, əllərini yellətmək, əl çalmaq kimi təkrarlı bədən hərəkətləri edirlər.    

    Autistik uşaqların nitq problemləri də olur. Fiziki inkişafı yaşına uyğun olan uşağın danışması yaşıdlarına görə olduqca geridir. Yəni 5 yaşına gəldiklərində ancaq 50%-i tək sözlərlə danışa bilir. Danışmağı da əlaqə qurmaqdan çox ehtiyacların aradan qaldırılması üçün istifadə edirlər. Baxmayaraq ki, danışıq və dil probleminin səbəbi tam məlum deyil, ancaq bir sıra ekspertlər əmindirlər ki, bu çətinliklər doğuşdan əvvəl, doğuş zamanı və ya sonra beyin zədələnməsi nəticəsində yaranır ki, bunun da nəticəsində bu fərdin ətraf aləmlə əlaqədə olmasına mane olur. Çoxlarının problemi isə söz və cümləsinin mənası, intonasiya və ritmlə bağlı olur. Danışa bilənlər çox vaxt heç bir mənası və ya məlumat əhəmiyyəti olmayan sözlər deyirlər. Məsələn: “ Nə isə içmək istəyirsən?” sualına “hə” və ya “yox” demək əvəzinə sualı təkrar edir.

     Autistik uşaqlar həyat içindəki adi dəyişmələrə qarşı müqavimət göstərirlər. Evin içərisində bir əşyanın yerinin dəyişməsinə icazə verməz, evə alınan yeni bir əşyanı istifadə etmək istəməzlər. Bu etirazı uşaq müxtəlif yollarla bildirir: ağlamaqla, özünü yerə vurmaqla, qışqırmaqla və s.

     Autizmli uşaqların böyük əksəriyyətində müxtəlif səviyyəli əqli çatışmazlıq özünü biruzə versə də, əqli səviyyələri normal olan uşaqlar da vardır. Məsələn: bəziləri musiqi istedadına malikdirlər, digərləri isə yaxşı riyazi hesablamalar apara bilirlər. Təxminən 10%-i hesablama, musiqi bacarığı, uzun məlumatın yadda saxlanması və ya riyaziyyat kimi “intellektual” bacarıqlara malikdirlər.

      Autizmin əlamətləri:

*Sosial ünsiyyətdə çətinlik.

*Nitqdə çətinlik.

*Sözsüz ünsiyyətdə çətinlik.

*Oyun oynamaqda və fikir söyləməkdə çətinlik.

*Dəyişikliklərə qarşı reaksiya göstərməmək.

     Autizmin müalicəsi: Səbəbinin qəti olaraq bilinməməsi müalicə profilaktikasını da təəssüf ki, məhdudlaşdırır. Autizmin tam müalicəsi üçün hal-hazırda hansısa bir üsul və ya dərman mövcud deyil. Autizm zamanı istifadə olunan  dərmanlar simptolmatikdir, əsasən, hiperaktivliyi azaldan, diqqətin artmasına kömək edən  bilavasitə uşaqların təlimlərdən daha çox faydalanmasına xidmət edən köməkçi preparatlardır.

     Bunlarla bərabər bir neçə korreksiya üsulu da var ki, məsələn: holdinq terapiyası, vizualizasiya üsulu “sevgi hədiyyəsi”, qum terapiyası autistik uşaqları olan ailələrə psixoloji kömək forması kimi istifadə olunur.

      Valideynlərə tövsiyə:

     *Autizm haqqında məlumatlanın. Nə qədər çox bilsəniz, özünüzə də, övladlarınıza da bir o qədər çox kömək edə bilərsiniz.

    * Övladınızla qarşılıqlı münasibət yaradarkən və ya ona nəyisə öyrədərkən diqqətli olun, onun göstərəcəyi reaksiya, verəcəyi cavabın böyük ehtimalla müsbət məzmunda olmasına çalışın.

    * Övladınızın xüsusi ehtiyaclarını necə qarşılamaq lazım gəldiyini peşəkarlardan və başqa valideynlərdən öyrənin. Bununla belə yadınızda saxlayın ki, oğlunuz  yaxud qızınız  hər şeydən öncə uşaqdır və həyatı boyu bitib-tükənmək bilməyən müalicələrlə yüklənə bilməz.

   * Övladınıza yardım edə biləcək yardımetmə texnologiyası barədə məlumatlanın.

     Sevgilə, qayğılə, inamla, səbrlə hər şeyi-hər çətin anı və ən çətin , ən qorxunc xəstəliyi belə geridə qoymaq olar, əlbəttə ki, ulu Tanrının köməyilə. Səbr və proqramlı şəkildə aparılan xüsusi təlim-tərbiyə vasitəsilə autizmli uşaqlara gündəlik həyat bacarıqlarını, danışma və ünsiyyət qurma bacarıqlarını aşılamaq mümkündür. Çox az təsadüf olunmasına baxmayaraq, autizmin təsirlərindən xilas olub normal həyata qovuşan autizmli uşaqlar da vardır. Unutmayın ki, Tanrı soyuq qış gecələrindən sonra mütləq bahar təravəti gətirir. Bu həyatın yazılmış qanunlarıdır-Tanrı tərəfindən yazılmış qanunlar.      

 

Orucova Aygün (22 yaş).  

              Azərbaycan Dövlət Pedaqoji Universitetinin “Pedaqogika və psixologiya“ fakültəsinin

IV kurs tələbəsi.     

 

Go Back

“ Autizmli bir uşağın məqaləsi “ - NƏRMİN BƏDİROVA

                                 

Məqalə hekayə formasındadır. Məqalədə Autizmdən əziyyət çəkən uşağın xüsusiyyətləri, sonradan özünü dəyişməsi və autizmə qalib gələrək fərqli bir insan olması əks olunur.

   Autizm əsasən erkən yaş dövründə başlayan bir sıra fərqli əlamətlərilə müşahidə edilən neyropsixiatrik pozuntudu. Autizm - “ auto “ yəni insanlardan, cəmiyyətdən ayrı olmaq, özünə qapanmaq kimi təzahür edilir. Autizm sindromunu ilk dəfə olaraq Amerika psixoloqu leo Kanner aşkar etmiş onu “ Erkən uşaqlıq autizmi “ adlandırmışdır. Autizm fərqlilik, heç kəsə bənzəməməkdir. Fikrimcə, Autizm sindromu xəstəlik hesab olunmur , beyində müəyyən səbəblərdən yaranan psixoloji bir pozuntudur.  Əsasən ananın keçirdiyi travma , qorxu, stress nəticəsində yaranır.

Autizm sindromu məndə 2 yaşından başlayıb. Ailəm autizm haqqıında elədə məlumata malik deyildi. Sonradan mənə xüsusiyyətlərimi danışdıqca erkən yaş dövründə bu sindroma tutulduğumu öyrənmişdim. Keçmişdə autizm çox az hallarda, az uşaqda təsadüf olunurdu. Amma müasir dövrdə hər 3 uşaqdan biri autizmdir. Məndə autizmə aid olan əlamət çox olub. Qapalı, aqressiv, insanlardan uzaq, əşyalara maraq göstərən , əşyalardan müəyyən bir obraz yaratmaq, sözlərin təkrarlanması, göz təması qurmamaq.

   Fantastik şeylərə bağlı insan idim. Məktəbə təzə getdiyim günləri xatırlayıram. Hər hansısa bir mühitə uyğunlaşmağım çətin olduğu üçün valideynlərim çox qorxurdu. Bağça həyatında çox yaxşı olmuşam. Mühitini çox sevmişəm. Amma məktəbi heç sevmirdim. Məktəb həyatını qorxulu bir məkana bənzədirdim. Səs- küylü yerləri, çox danışan insanları heç sevməzdim. Məktəbdə də həmçinin. Usaqların səsləri, müəllimlərin həyəcanı, onların üz ifadələri məni qorxuzurdu. Bura nə üçün gəldiyimi dərk etmirdim. Uşaqların və müəllimləri sırada düzlənməsi mənə yad gəlirdi. Hissiyyatım çox güclü idi. Hiss edirdim ki, məktəbdə tələblər çoxdu. Mənim üzərimə gələcəklər, döyəcəklər kimi fikirlər daha da gərgin olmağıma səbəb olurdu. Hərəkətsiz halda dayanır,  anama qısılırdım. “ Ana məni tək buraxma “ deyirdim . Ətrafımda olan insanları özümdən çox güclü, iradəli hiss edirdim. Insanları gördükcə mənə vahimə gəlirdi. Əllərim əsir, tərləyirdi. Nəfəs ala bilmirdim. Dərslərdə də geri qalırdım. Nə yazır, nə danışır nə müəllimə, nə də insanlara reaksiya verirdim. Üzərimə gələn situasiyalardan qorxurdum. Istəmirdim nəsə məcburi olsun. Heç kəs mənim həyatıma daxil omasın. Azadlıq, əşyalarım, birdə tək otağım olmasını istəyirdim. Əşyalardan müəyyən obrazlar yaradırdım. Əsasən insan obrazı.

   Otaga qapılaraq tək başına oturmağı, əşyalarla oynamağı sevirdim. Mənə mane olduqca daha da aqressiv olurdum. Qışqırır, əlimə düşən hər şeyi sındırırdım. Əşyalardan insan obrazı yaradaraq rol icra edirdim. Rəssam obrazı yaratmağı çox sevirdim. Rəssamlığa , rəssamlara marağım çox idi. Kimsəni görmək , danışmaq istəməzdim. Basqa insanı görəndə qorxardım. Sadəcə gülümsəyər, yada cəld kənarlaşardım. Özümə söz vermişdim ki, başqa bir insanın yanında danışmaq olmaz. Belə də edirdim. Əyləncə yerlərini, toyları , qonaq getməyi sevməzdim. Məcburi aparanda da ağlayırdım. Insanların fikirləri məni heç maraqlandırmazdı. Güclu hafizəm vardı. Əsərlər çox yaxşı yadımda qalırdı. Çox məsuliyyətli idim. Evə verilən dərslərin hamsını yerinə yetirirdim. Əsər oxuyarkən obrazları gözümün qabağında canlandırır, o həyatda özümü təsvir edirdim. Fərqliliyi, yaradıcılığı , nəyisə yaratmagı xoşlayırdım.

   Uşaq ikən babamın bağçası vardı. Təbiət mənim üçün istədiyim məkan idi. Arzularıma sanki bu bağçada qovuşurdum. Babam gəldiyi vaxt məni də bura gətirir, o əkinlə məşğul olardı. Mən də  xəyallarıma yaxın olan yeri - bağçanı seyr edirdim. Güllər ətrafında uçuşan kəpənəyin qanadındakı rahatlıq məni sakitləşdirirdi. Onları seyr etdikcə gərginlik bədənimi tərk edirdi. Gülümsəyirdim. Quşların pırıltısı qəlbimin səsinə cavab verirdi. Köhnə bir yelləncəkdə vardı. Yelləndikcə sanki əlimlə azadlığı,  səmalara qalxdığımı hiss edirdim. Gözlərimi yumub duyğularıma qapılırdım. Bir gün hər şeyin yaxşı olacağına ümid edirdim. Xəyallar qurmağı  sevirdim. Xəyal qurub onun ümidi ilə yaşayırdım.

Heyvanları özümə yaxın dost bilirdim. Çox həvəs, qayğı, sevgi göstərirdim.  Həyatıma rəng qatan göyərçinlərim də vardı. Ovcumda çörək verirdim, oxşayırdım. Çox gözəl idilər. Oxşadıqca, elimi onlara toxundurduqca sakitləşirdim.Hər şeyin gözəlliyini hiss edirdim.

   Allaha çox bağlı bir insan idim. Zaman keçdikcə Allah daha çox bağlanır,  çox dua edirdim. Sanki bir qüvvə mənə deyirdi quranı, ayələri oxu. Hər şeyin yaxşı olcağını ümid edərək oxuyurdum. O qədər oxuyurdum ki, ayələri əzbərdən bilirdim. Gecələr pəncərədən gördüyüm vaxt ayla söhbət edirdim. Ayın üzərində olan ləkələri insana bənzədirdim. Mənə kömək etməsini istəyirdim. Ona dua edirdim. Danışdıqca ağlayardım. Heç kəs bilməzdi ağladığımı, nə hiss etdiyimi.

Zaman keçdikcə fikirlərim dəyişirdi. Hər şey mənə daha da ağır gəlirdi. Dəyişmək başqa biri olmaq istəyirdim. Əslində bu autizmli uşaq üçün “ irəliləyiş “ hesab olunurdu. Amma  hər şeyi dəyişmək, hər şeyə yenidən başlamaq çətin idi.

Ailəmə çox əziyyət verirdim. Gözümün qarşısında necə kədərləndiklərini hiss etmirdim. Anam mənə dəfələrlə başa salır, normal başqa uşaqlar kimi olmağı desə də özümlə bacarmırdım. Risk edə bilmirdim. Qorxurdum.

   İllər keçir, daha da pisləşirdim, aqressiv olurdum. Heç kimlə ünsiyyətim olmadıgına görə diqqətim, hafizəm də getdikcə zəifləyirdi. Artıq məktəbi bitirirdim. Təhsil almaq, oxumaq  istəyirdim. Fikirləşirdim ki, başqa həyata başlaya bilərəm. Yeni bir başlanğıc qoymaq istəyirdim. Amma hər şeyin alına biləcəyindən , yeni başqa bir insan ola biləcəyimdən qorxurdum. Özümə inanmırdım. Çalışmaq, heç kəsdən arxada qalmaq istəmirdim. Rəqabət aparırdım. Dayandıqca dahada hər şeyin pis olacağı ağlıma gəlirdi. Heçbir  fəndən  məşğələyə getmirdim. Ailəm mənim üçün pis olmayım, oxuyum deyə bütün vəsaitləri alırdı. Səhər tezdən oyanar, özümə məşğələ keçərdim.

  Bəzən bəsdi heçnə dəyişən deyil. Onsuzda oxumayacam. Oxumaq mənə görə deyil. Axı mən fərqliyəm. Necə olacaq? Hər mövzuda hər şeyi dərin düşünürdüm. Sonunu fikirləşirdim. Düşünürdüm ki, əgər mən fərqli olsam, dəyişsəm hamı mənə güləcək. Əvvəllər niyə belə deyildim? kimi suallardan qorxurdum. Insanların düşüncələrindən, üzərimə gəlmələrindən çox qorxurdum. Ümidimi itirirdim. Zaman keçdikcə məndə təəssüf hissi yaranırdı. Itirdiyim hər şeyə peşman olmağa başlamışdım. İtirdiyim vaxta heyfislənirdim. Məşğələ arxasınca gedən uşaqlara baxıb təəssuflənirdim. Məndə hamı kimi olmaq , fərqli bir obrazda olmaq istəyirdim. Amma bacarmırdım. Sanki bir addım atsam zaman dayanacaq və məni heç istəmədiyim bir aləmə salacaq. Nə qədər məsuliyyət, məqsəd olsada irəli getmək üçün addım atmaq lazım idi. Hər şeyə rəğmən içimdə irəliləyişin qığılcımını hiss etmək məni yaşadırdı. Bir gün günəşin mənim üçün doğacağına , həyatımda yeni bir işıq başlayacağına inanırdım. Dərsə demək olar ki getmirdim. Məktəbdə heç bir uşaqla əlaqə axlamırdım. Gətsəm uşaqlardan kənarda qalacam, sıxılacam deyə evdə oturmağı seçirdim. Amma məni çox istəyirdilər. Onlara heç bir qayğı göstərmirdim. Həmişə mənimlə əlaqə saxlayır, qayğı göstərirdilər. Bir gün yenə qarşılaşacağımıza, hər şeyin yaxşı olacağına inanırdım.

   O gün bir gün oldu. Senytabr ayları idi. Özümdə hiss etmədən. Möcüzə oldu. Həyat bir möcüzəni mənə bəxş etdi. Bu Tanrıdan göndərilən bir pay idi. Bəxşiş idi. Məni yenidən həyata gətirdi. Gözlərimdə hər şey fərqli görünürdü.  Sanki yenidən doğulmuşdum. Hər şey gözəl idi. Hər şey istədiyim kimi idi. Çox xoşbəxt idim. Yeni həyat, yeni ümidlər . Bundan gözəl nə ola bilərki ? Axı o gün günəşin mənim üçün doğacağına ümid etmişdim. O gün arzularımın, xəyallarımın doğacağı gün oldu. O gün hər şeyi bir kənara qoyub addım atdım. Bəsdir , artıq mübarizə aparmaq vaxtıdır. Əvvəlcə özümü topladım, hər şeyin gözəl olacağını  özümə söz verdim. Düşündüm ki, hər şey mənə bağlıdır. Əgər belə davam etsəm hər şey daha da pis olacaq. Hər zaman arxada qalacam. Heçnə edə bilməyəcəm. Həyatımın qaranlıq tərəflərini yox etmək vaxtıdır. Ilk uğurum zəng etmək oldu. Ailəmlə əlaqə saxladım. Telefonda “ mən dəyişdim artıq. Hər şey sizin istədiyiniz kimi oldu. Sizi çox sevirəm ” - dedim. Səsimi eşitdikdə təəccübləndilər. İnanmırıq, “ bu sən deyilsən “ deyirdilər. Çox xoşbəxt idilər. Başqa insanlarla da əlaqə saxladım. Qonaq getdim. Çox fərqli insan oldum. Hər kəs o qədər həyəcanlı, o qədər təəccüblü idi məni daha da həvəsləndirirdi. Hər şeyi bir gündə etmək istəyirdim. Deməli hər zaman həyata qarşı cəhd etməlisən. Hər şey o qədər gözəl idi ki, bir anlığa özümü arzularımın həyata keçdiyi sehrli bir aləmdə hiss etdim. Bir anda insanda motivasiya bu qədərmi güclü olarmış?- deməli insan hər zaman həyata qarşı cəhd etməlidir. Əgər məqsəd varsa, bir işi həyata keçirmək istəyiriksə, bu günün işini sabaha qoymamalı, daima irəliyə doğru getməliyik. Bu yolda təsir edən, mane olan hallara fikir verməmək lazımdır. Ancaq özünə inanmaq, hər şey əla olacağını fikirləşmək lazımdır. Həqiqəqən də insanın dəyişməsi, yazdığım bu şərtləri etməsi çox sadə imiş. Əgər bir işi  yerinə yetirməyi bacardınsa, o birilər də reallaşdırmaq istəyəcəksiz. Hər işə cəhd etmək, addım atmaq lazımdır. Hər şey bir - birinə , insana bağlıdır. Amma hər şey arxada qalmışdı. Hər kəs uzaqda idi. Zamanın durduğu an idi sanki. Itirdiyim hər şeyə təəssüflənsəmdə , həyata yenidən başlamaq, davam etməliydim. Yenidən qəlbimdə ümid yaratmağa başladım. Və geridə qoyduğum hər şeyi itirdiklərimi qaytarmağa başlamaq istədim. “İtirdikcə hər şeyi insan həyata yenidən başlamaq istəyir ”. Zamanı dəyərləndirmək.  Həyatı sevmək. Hər gününü, hər anını gözəl yaşamaq. Həyat davam edir. Zamanın çox hissəsini itirsəmdə düşündüm ki , hər şeydən vacibli olan bir şey var həyatda “ sevgi “

Qəlbimdə sevgiyə daha çox yer ayırdım. Aqressivliyi, soyuqluğu aradan qaldırdım. Ailəmə sarıldım. Bir daha heç vaxt buraxmadım. Onların qədrini bilməyi və sevməyi özümə söz verdim.

   Insan həyatı sevməli, daha çox sevməli , hər bir şeyin daxilində sevgini hiss etməyi bacarmalıdır. Sizi  sevən, sizin üçün yaşayan, yaşadan ailənin, dostların qiymətini bilmək vacibdir. Qəlbimdə daha çox yer ayırdım sevgiyə. Ailənin sevgisini hiss etdim. Əvvəlki dostlarımla münasibətim yarandı.Yeni dostlar qazandım. Başqa bir insan oldum. Özümə inam hissimi artırdım. Qarşıma məqsəd qoyaraq gələcəyimi, hədəflərimi seçdim.

   Çox şükür ki, hər şey yaxşı oldu. Autizmə qalib gəldim.  Hər şey istədiyim kimi oldu. Mən yalnız öz gücümlə deyil ən çox , Allahın iradəsilə qalib gəldm. O gücü mənə verən Allah oldu. Səsimə səs verdi.  Həyatda hər bir şeyi möcüzəni , ümidləri

yaradan Allahdır. Həyatıma möcüzə gətirdi. Hər zaman Alllahı sevmək və dua etmək lazımdır. Çünkü O (c.c) hər zaman təkdir və əbədidir.

   Sonda bir məqamı da  qeyd etmək istəyirəm. Hər kəs autizmdən əziyyət çəkən uşaqlara qayğı göstərməlidir. Onlara ən böyük yaxşılığı biz sevgimizlə, qayğımızla verə bilərik. Unutmayın! Autizmdən əziyyət çəkən hər bir insanın sagalmaq ehtimalı var. Ümid edirəm ki , məqalənin kiməsə köməyi olacaq.

   Düşüncə jurnalında çalışan bütün kollektivə dərin təşəkkürümü bildirirəm. Çox sağolun.

 

Bədirova Nərmin, 23 yaş.

Şirvan şəhəri 1 nömrəli məktəb- liseydə psixoloq

 

Go Back

"Hər dəcəllik edən uşaq autistdirmı?" - BALABİKƏ SƏMƏDOVA

Autizm – erkən yaş dövründə başlayan sosial münasibətlər və ünsiyyət sferasında problemlərin olması ilə özünü göstərən ümumi inkişaf problemidir. Autizmin əlamətləri əsasən iki yaşından etibarən özünü göstərməyə başlayır. Autizm özünə qapanma, real həyatdan uzaqlaşma kimi təzahür edir. Autizm kifayət qədər geniş yayılmış haldır belə ki, təxminən min uşaqdan beş nəfərində müşahidə olunur. Hal-hazırda autizmin yaranmasının dəqiq səbəbləri məlum deyil. Lakin autizmin nədən yaranmasına fikir bildirən mütəxəssislər belə hesab edirlər ki, autizmin yaranması həm irsi, həm də doğuşdan əvvəlki doğuş zamanı və sonradan qazanılmış bir sıra inkişafa təsviredci faktorlarla hamiləlik zamanı baş verən narahatlıqlar, eləcə də uşaqlıqda edilən peyvəndlərlə əlaqədar ola bilər. Müasir tədqiqatlara əsasən autizmi əsəb sisteminin patalogiyası ilə əlaqələndirirlər. Bu isə bir sıra səbəblərlə əlaqədar ola bilər.

Maddələr mübadiləsinin anadangəlmə pozulması və ya orqanik zədələnməsi, hamiləlik dövründə və doğuş zamanı yarana bilər, pilepsiya sindromu il əvə yaxud bir sıra uşaq xəstəliklərinin (məs: qızılçı, məxmərək və s.) kəskinləşməsi ilə meydana gələ bilər.

Autizmin spektr pozuntuları:

  • Autizm
  • Asperger sindromu
  • Rett sindromu
  • Uşaqlıq dezintegratın pozuntusu
  • Atipik autizm

Baxmayaraq ki, autizmin təzahür spektri çox genişdir. Əsas simptomları ümumi xarakter daşıyır.

  • Sosial münasibətlərdə pozğunluq
  • Nitq və ünsiyyətdə pozğunluq
  • Təxəyyüldə pozğunluq

İlk dəfə elmdə autizm haqqında Amerikalı alim Leo Kanner 1947-ci ildə məlumat verib. Ölkəmizdə isə təxminən 2000-ci ildən uşaqlarda autizm sindromu diaqnozu qoyulur. Bəs bu uşaqlar həmyaşıdların olan nə ilə fərqlənirlər? Valideyin övladının autist olduğunu necə müəyyən edə bilər? Ç.Məmmədli bildirdi ki, bu uşaqlar özünə qapanır, sanki ətraf Aləmi görmür və eşitmirlər. Ona görə də çox vaxt həkimlər bu halla müraciət edən valideynlərə görmə və ya eşitmədə problem olduğu diaqnozu qoyurlar. Düzdür, həmin uşaqların davranışları ilk baxışda bu ehtimala əsas versə də, araşdırmalarından sonra müəyyən olunur ki, onların əsas problemi psixolojidir. «Onlar əqli cəhətdən normal olurlar, sadəcə, istədiyi diqqəti görməzsə, ətrafı dağıdır, özünə ziyan vurur ki, diqqət çəksin. Əslində nəyisə dağıtmaları onların ifadə dilidir, bununla var olduqlarını ətrafdakılara çatdırmaq istəyirlər».

Hər dəcəllik edən uşaq autistdir?

Psixoloqların saydığı əlamətlərin bir çoxunu bütün uşaqlarda müşahidə etmək olar. Məsələn dağıtmaq, dəcəllik etmək normal uşaqların da ən sevdiyi oyunlardandır. Bəs belə olan halda valideyin övladının autist olub-olmamasını necə müəyyənləşdirsin? Çiçək xanım bu əlamətlərin bəzilərinin normal uşaqlarda da müşahidə olunması ilə razılaşır.

«Bu əlamətlər müşahidə olunan uşaqları fərqləndirmək üçün onların oyuncaqları ilə necə oynamalarına diqqət etmək lazımdır. Məsələn, autizmli uşaq bir maşını götürür, təkərlərini dəfələrlə fırladır, çünki onların davamlı olaraq bir oyuncaqla oynamağı, fırlanan şeylərə baxmağı, eyni şeyi təkrar etməyi sevirlər. Amma normal uşaqlar həmin maşını sürür və s. hərəkətlər edirlər. Həmin davranışlarda müəyyən etmək olar ki, həmin uşaqda autizm əlamətləri var».

Onu da qeyd edirlər ki, bu əlamətlərin yalnız birinin müşahidə olunması da uşağın autist olması demək deyil. «Autizm əlamətlərindən yalnız biri müşahidə olunarsa, o uşağı autizm problemli hesab etmək olmaz. Bizdə autizmli xəstələrin qiymətləndirmə cədvəli olur. Hətta autizm diaqnozu qoyulanları belə bu araşdırmalar aparıb sonra müalicəyə cəlb edirik».

S.Məmmədli artıq bir neçə ildir təşkilatlarının insanları maarifləndirmə istiqamətində müəyyən işlər gördüyünü də vurğuladı. «Maarifləndirici kitabımız getdiyimiz bölgələrdəki insanlara veririk ki, hər kəsin bu problemdən məlumatı olsun. Necə ki, xarici ölkələrdə uşaqdan autizm soruşşan o, asanlıqla sənə izah edir, bizim insanların da belə olmasını istəyirik. Ətraf bu problem haqqında məlumatlı olmadığından uşaq özünü normal aparmayanda ona müəyyən təzyiqlər olur bu zaman da həm valideyn, həm də uşaq evə qapanır. Uşağı hərəkətlərindən utandığından onu evdən bayıra çıxarmır.

Ç.Məmmədli autizmli uşaqlar üçün məktəblərin olmamasını ciddi problem hesab edir. «Ölkəmizdə birbaşa autizmlə bağlı məişətlər yoxdur. Həmin uşaqlar başqa nevroloji problemləri olanlarla birgə təhsil alırlar. Lakin bu heç də düzgün deyil. Onların hər biri üsün xüsusi məktəblər olmalıdır. Həmçinin inkuliziv bağçalar, məktəblər yaradılmalıdır ki, orada normal uşaqlarla yanaşı autizm problemli uşaqlar da oxusun».

O həmçinin qeyd etdi ki, xarici ölkələrdə bu uşaqlar üçün xüsusi mərkəzlər var». Həmin ölkələrdə bütün sahə poliklinikalarda uşaqların inkişafı üçün mərkəzlər var. Əgər valideyn aparmırsa, onlar özləri gəlib uşağı psixoloji testdən keçirir, hansısa psixoloji problemin olub-olmamasını müəyyənləşdirirlər. Əgər müalicə üçün ailənin imkanı yoxdusa, dövlət tərəfindən müalicə olunur. Bizdə isə uşaqda hansısa psixoloji problem hiss edəndə həkimə aparırıq, həkim deyir: «Narahat olma, danışacaq da». Vaxtında aşkarlanmaması da problemi bir az da çətinləşdirir.

Ölkəmizdə autizmlə bağlı vəziyyətə gəlincə isə, mütəxəssislər bəzi xarici ölkələrdən mütəxssis cəlb etdiklərinə onların yerli mütəxəssislərimizə dərs keçdiklərini deyir. Qeyd edək ki, onlar bu dərsləri pulsuz keçirirlər. «Bizim müəssisə bədən zamana qədər 200-ə yaxın problemli uşaq yararlanıb. Ümumilikdə isə, 2500-dən çox müraciətlər daxil olub. Bir neçə il bundan öncə Ailə qadın, uşaq problemləri üzrə dövlət Komitəsi dövlətin ayırdığı vəsait hesabına bir neçə mütəxəssis treninq keçiblər. Buna görə də deyə bilərik ki, ölkədə yetərincə mütəxəssis var. Ç.Məmmədli onu da qeyd etdik ki, əgər müalicə olunmazsa, arzuolunmaz nəticələr əldə oluna bilər. Uşaq daha çox özünə qapanacaq, ya oliqofreniya, yada köhnə üsullarla desək, şizofreniya əlamətləri müşahidə olunacaq.

Valideynlər nələri bilməlidirlər?

Qeyd etmək lazımdır ki, problemin səbəbi bilinmədiyindən hər kəs bu sindrom barədə məlumatlı olmalıdır. Eyni zamanda uşağın sindromu daha asanlıqla aşması üçün valideynlərin rolu da çox önəmlidir. Yəni psixoloji müayinələr qədər, ailədə onlarla olan münasibət də ona kömək ola bilər.

«Mütəmadi müalicələrdə 70% irəliləyiş olur. Lakin müalicə qədər onlarla davranışa da diqqət yetirilməlidir. Məsələn, uşağın 14-15 yaşı olur. Valideyn geyindirib-soyundurur. Valideyn başa salmalıdır ki, sən özün geyinməlisən və ya yeməyini, özün yeməlisən. Mehriban davranmalı, uşağın özünün bacarıqlarını inkişaf etdirməyə çalışmalıdır. Digər uşaqlarla oynamasına şərait yaratmalıdır. Normal uşağa başa salındığından beş dəfə çox autizmli uşağa başa salmaq lazımdır. Ona görə də maksimum səbirli olmalıdır».

Məsuliyyətin böyük bir hissəsinin valideynlərin üzərinə düşdüyünü deyən mütəxəssislər onu da əlavə etdi ki, bu problem sonradan da yarana bilər. «Mərkəzlərə müraciət edənlər arasında beş yaşından sonra da bu problemlə üzləşənlər olub. Yəni valideynlər digər uşaqla daha çox maraqlanıb o isə diqqətdən kənarda qalıb və özünəqapanma, autizm yaranıb. Bu psixoloji problem olduğundan hər yaşda müşahidə oluna bilər».

Autizm psixoloji problem olduğundan ilk baxışda bu baxışda bu uşaqları tanımaq olmur. Ç.Məmmədli də qeyd etdi ki, autizmli uşağı tanımaq üçün gərək onunla ünsiyyətə girəsən. Məsələn, adını soruşursan deyə bilmir, sakit oturur. Yalnız bu zaman onda hansısa problemin olduğunu müəyyən etmək olur. Lakin bəziləri isə kənarda özünü tanıdır. Düzdür, ətrafdakılar çox zaman autizm haqqında məlumatlı olmadıqlardan onun hərəkətlərinə məna verə bilmir və problemli uşaq olduğunu deyirlər».

«Xarici ölkələrdə isə, bu xəstəlik 30-40 ildir ki, tanınır, ona diaqnoz qoyulur. Xəstəlik əsasən üç yaşına qədər olan uşaqlarda aşkarlanır.

Müsahib qeyd etdi ki, bu psixoloji problem olduğundan dərmanlarla müalicəsi yoxdur. Onlar pevroloji müalicə olunmalı və məşğələlər aparmalıdır. Psixoloqlar loqopedlər bu işə cəlb olunmalıdırlar. Üç yaşa qədər olan uşaqlarda müşahidə nə qədər erkən aşkarlansa müalicə də o qədər effektli olar. Əgər uşaqla hansısa inkişaf pozğunluğu müşahidə olunursa, defektoloji, loqopedik, psixoloji məşğələlər başlanmalıdır. Bu yardımlar xüsusi proqramlarla aparılmalıdır».

Qeyd: Aparılan tədqiqatlar autizmli uşaqların 75%-indən böyük bir hissəsinin zəka geriliyi olduğunu, ancaq 10%-ə kimi kiçik bir hissəsinin normal zəkaya sahib olduğunu vurğulamaqdadır.

Səmədova Balabikə

Bakı Qızlar Universiteti, Psixologiya fakultəsi

 

 

Go Back

"Mən belə böyüdüm; körpələşən atamla yaşlanaraq..." - AZADƏ BAYRAMOVA

Mən atamın küncünə qısılaraq böyüdüm. Atam isə elə hey uşaqlaşdı. Mən hər artan yaşımın arxasında gizlənən atamın enən yaşını görürdüm. Kövrələrək yanağına düşən hər damla yaş öz uşaqlığımı xatırıladırdı mənə. Hər atama baxışımda özümü görürdüm. Beləcə, onun tez-tez nəm olan qara piqmentlərlə zəngin olan qıyıq gözünü silməyə adətkar oldum.  Mən belə böyüdüm; körpələşən atamla yaşlanaraq. Bəzən sərt atamla. Amma hər sərtlikdən boylanan məsumluqla...Əyilən beli, bükülən dizləri, qırışan sifəti, əsən əlləri qocalıqdan xəbər verən simvollardı əslində. Ancaq yaşlı yanağı, sulu gözləri, saf siması demirdi bunları. Xətt çəkirdi o simvollara. Xətt çəkirdi qocalıq qırışlarına. Tez-tez əlinin əsməsi, ayağının büdrəməsi, dodağının titrəməsi acmış körpənin gecikmiş süd içməsinə görə yaranmış qıcıq təəssüratını verirdi. Zahirən yaşlanan atam, daxilən körpə daşıyırdı cismində. Onun ritmlə vuran ürəyi hər atışında, hər döyüntüsündə daha da kiçilirdi. Kiçilən ürəyi böyük məsumluqla yüklənmişdi. Həm də elə yüklənmişdi ki, onu ancaq özü daşıya bilərdi. Ciyərlərinə çəkdiyi hər nəfəs titrədirdi böyük yüklü kiçik qəlbini. Təzadlı fikirləri məhv etmiş və ya heç olmamışdı sanki. Hər istəyimin qarşılığı sözsüz “hə” olurdu. Buna görə həyatımın formulasına dönüşdü bu “hə “lər. Bu “hə “lərlə mən həmrəy böyüdüm. Səbəbsiz nəticələrin xoşluğuna vərdiş oldum. Mən heç kəsi sevmədiyim qədər sevdim atamı.  Ona qısınmadığım qədər kölgəsinə belə həsrət yaşadım. Əslində istəmək və onu edə bilməməkdi ən böyük xəstəlik. Əlləri ən isti ocaq olduğu halda, onu tuta,  bağrıma basa, ocağında qısına bilmirdim. Və ən böyük xəstəlik bu deyilmi? Amma mən başqa xəstəliyi daşıyırmışam çiyinlərimdə. Sən demə,  autizm.  Bəli, Autizm

Məhz bu xəstəlik arxasınca bir sıra xəstələr də gətirdi. Anam əzablarıma dözə bilməyib gözlərini yumdu

 Həm də elə yumdu ki, atamın belə əzizləyici həzin melodikası anamın gözlərinin parlaqlığını unutdurmadı mənə. Yumulan gözlər, həsrətimin qapılarını taybatay açdı. Mən belə böyüdüm; anamın yumulan göz qapaqlarından sezilən iki cüt şəfqətli bəbəklərin həsrətiylə. Sanki öz öhdəliklərini atama verirmiş kimi müqavilə bağlamışdı. Və heç qüvvədən düşməyən müqavilə. Limiti bitməyən müqavilə. Nə kağız , nə də söz  üzərinə. Sadəcə qəlbin divarlarına göz yaşlarının süzdüyü mürəkkəblə yazılmış olan müqavilə. Atam heç yorulmadı məndən. Yorulmaq nə ki? Heç ayrı qalırdımı məndən? Atam tək ata deyildi. O müqəddəs adın arxasıda çox məna vardl. Gecələr əlləri ilə yumurlaq başımı sinəsinə dayayaraq pıçıltıyla deyərdi:”mən inanıram, gözəl qızım “. Bax mən atamın “sənə inanıram deməsiylə böyüdüm. Böyüyərək də dərk etdim.  Dərk etdim İnsanın gücünü. Dərk etdim hisslərin qüvvəsini. Dərk etdim varlığın əsrarəngliyini. Mən inamın qüdrətini dərk etdim.  Amma bunu mənə dərk etdirən daha bir gücün fövqəlliyini də anlamış oldum. Bu gücü uşaqlaşaraq mənə göstərən atam oldu. Bu gücü mənimlə birgə və bəlkə də məndən də artıq daşıyan atamla öyrəndim. Necə tab edirdi görəsən? Bu yükün ağırlığı qəlbini göynədə-göynədə dözürdü. Və bu azmış kimi gülərüz çöhrəsiylə “sənə inanıram” deyirdi. Bəl atam,  sən mənə həmişə inandın. Çox inandın. Tək özünü deyil,  məni də inandırdın. Sən tək ata deyilsən deyə düşünürdüm. Haqsız da sayılmazdım. Çünki sən ən böyük həkim, inamın isə ən böyük dərman oldu mənə. Görəsən, sənsiz bunun öhdəsindən gələrdimmi? Yox! Mənim keçmişimi xatırladan, ötən hisslərimi soyuq otaqdan bugünkü mənzilimə yetirən sən oldun.  Yoxsa mən əqli zəiflik damğası ilə boğularkən,tərs -tərs baxışların əhatəsində qıvrılarkən, mərhəmət hissləriylə coşan göz bəbəklərin nəzərində sıxılarkən sən demə yazıq görkəmi alırmışam. Bunu görən atam xəstəliyimə şərik oldu. Saçlarımı tumarlayaraq “gözəl qızım” dedi həmişə. Mənimlə bərabər uşaqlaşdı. Və mən böyüyərkən belə o, əl çəkmədi rolundan. Və beləcə, həyat tərzinə dönüşən zərurətlə məni sağaltdı atam. O, tək ata olmadı, heç tək həkim də olmadı.  Mənim atam, ən uca zirvədə olan müəllimiydi. Mənə öyrədəcəkləri əzbərlənəcək dərslik deyildi. Mən dərsliyi sözbəsöz oxudum, səsbəsəs dinlədim. Amma görərək. Və heç yorulmadan. Nə bir gün dərsdən qaçdım, nə də nə vaxtsa partamı dəyişdim. Yox, mən bunları etmədim. Amma bir şeyi etdim.  Səni çox üzdüm atam.  Xəbərsiz quş kimi oxudum qəfəsimdə. Heç kim dinləməsə də sən dinlədin məni. Heç bezmədin, küsmədin həyata. O qəfəsdən sən azad etdin məni atam.

   İndi bu gülləri sənə və anama gətirmişəm, ancaq bir zamanlar mənə göstərdiyin qayğına xəstəliyindən dolayı etinasız olan qızın indi əlini ovcuna alıb bərk-bərk sıxmaq istəyir. Həm də elə qucaqlamaq ki, heç bir xəstəlik ayırmayacaq qədər.  Atam,  indi məni düşündürən tək sualım var: “ Atam  sən mənimlə körpələşdin,  görəsən, mən də səninlə yaşlana bilərəmmi?”.

 

     Qızlarına laqeyd atalara ithaf olunur...

AZADƏ BAYRAMOVA

Bakı Slavyan Universiteti, Jurnalistika və Azərbaycan filologiyası fakültəsinin

3 - cü kurs tələbəsi.

Go Back

"Uşaq digər uşaqlarla oynamır, danışmır, onun üçün yeni olan şəraitdən qorxur ." - AYTƏN SƏFƏROVA

Autizm ətraf aləmin dərk etməsinin və digər insanlarla ünsiyyət qurmasının pozulması ilə xarakterizə olunan xəstəlikdir. Autizmin inkişaf etmə səbəbləri tibbdə hələki dəqiq müəyyən edilməyib. Ən real səbəb  hamiləlik zamanı anada virus infeksiyasının olması sayılır. Həkimlərin müşahidələrinə göre autizm bir çox hallarda hamiləlik zamanı qızılca, məxmərək, suçiçəyi keçirmiş anaların uşaqlarında inkişaf edir. Autizmi olan insanların baş-beyninde müəyyən orqanik pozulmalar müşayət olunur. Oğlanlarda qızlarla müqaisədə bu xəstəliyə daha tez-tez hallarda rast gəlinir. Autizmin bir neçə forması var. Bu xəstəliyin dioqnozu uşağa 3 yaşından sonra qoyulur. Bu zaman autizmi olan uşağın adi uşaqla olan fərqi daha gözə çarpan olur. Adətən valideynlər ilk dəfə həkimlərə bu kimi şikayətlərlə müraciət edirdi: uşaq digər uşaqlarla oynamır, danışmır, onun üçün yeni olan şəraitdən qorxur və s. Xəstəliyin dioqnozu nə qədər tez qoyularsa, uşağın ətraf aləmlə uyğunlaşması da o qədər müvəffəqiyyətli olacaq. Autizmin ilk əlamətləri uşağın 3 ayında üzə çıxmağa başlayır. 3 ayında olan adi uşaq tanış adamları, xüsusilə ananı görəndə sevinir və gülümsəyir. Autizmi olan uşaq heç kimi tanımır, gülümsəmir, ananın döşündən imtina edir və ya çox zəif əmir, uşaqda yuxusuzluq olur. Sağlam uşaq ananın qucağında olduqda anaya sıxılır,  autizmi olan uşaq isə əksinə belini əyir və ana onu sinəsinə sıxa bilmir. Daha böyük uşaqlar öz çarpayısında oturanda uzun müddət ərzində bir tərəfdən o tərəfə yellənir və bu zaman ətrafda baş verənlərə fikir vermir. Bir çox hallarda valideynlər autizmi olan uşaqda eşitmə qabiliyyətinin zəif olmasından və ya uşağın kar olmasından şübhələnərək həkimə müraciət edirlər. Lakın belə uşaqlarda eşitmə ilə heç bir problem yoxdur. Autizmi olan uşaqların nitq inkişafı da gecikir. Adətən onlar yalnız 2 yaşından sonra danışmağa başlayır. Bu uşaqların nitqində qeyri-adidir. Autizmi olan uşaqlar digər uşaqlarla deyil, böyüklərlə ünsiyyət qurmağa üstünlük verir. Lakin bu “ünsiyyət” də zəif olur ki, belə uşağın diqqətini cəlb etmək olduqca çətindir. Autizmi olan uşaqlar ətrafda olan şərait dəyişilməsinə çox həssas olur. Hər hansı bir əşyanın, mebelin və s. yerinin dəyişilməsi bu uşaqlara çox agır təsir edir, onları çaşdırır,onlar bilmir hara getsin, nə ilə məşğul olsunlar. Bu xəstəliyin müayinəsi çox çətin və uzunmüddətli prosesdir. Uşağın valideynləri ağır və hər zaman lazım olan nəticə verməyən mübarizəyə hazır olmalıdırlar.                                                                       

  Autizmi olan uşağın müalicəsində hansı qaydalara əməl  etmək lazımdır?                                                                                                                      

  1) Təcrübəli psixiatri seçin. Həkimi dəyşməyin, bu yalnız xəstənin vəziyyətinin pisləşməsinə gətirib çıxardacaq.                                                  

  2) Autizmi olan uşağın müalicəsi yalnız həkimin deyil, bu uşağın bütün ailəsinin işidir. Müalicə evdə, çöldə, uşaq bağçasında və s. davam edir.                                                                                                             

 3) Autizm xəstəliyi olan uşağın müalicəsi daim təkrarlanmaqdan ibarətdir. Hər gün eyni hərəkətləri təkrar etmək lazımdır.                               

4) Uşağın gününü dəqiqliklə planlaşdırmaq lazımdır. Uşaq hər zaman hər hansı işi və s. bitirdikdən sonra nə ilə məşğul olduğunu bilməlidir. Belə dəqiq plan olmadıqda uşaq özünü itirir.                          

5) Uşağı əhatə  edən mühit dəyişilməməlidir. Bütün əşyalar daim eyni yerdə olmalıdır.                                 6) Uşağın diqqətini cəlb etməyə çalışın. Bunun üçün uşağı bir neçə dəfə çagırın. Səsinizi qaldırmayın.

Uşagı vurmaq və ya zorla sizə fikir verməyə məcbur etmək olmaz.                                                                 

Aitizmi olan uşaqların müalicəsi onların ömrünün sonuna kimi fasiləsiz davam edir

Səfərova Aytən

 

Go Back

"Autizm – insanın ünsiyyət bacarıqlarında pozğunluqla özünü göstərən haldır." - AYTAC SALEH

İlk dəfə olaraq 1911-ci ildə İsveçrə psixiatrı Eyqen Bleyler(1857-1939) tərəfindən “Autizm” termini elmi ədəbiyyata gətirilib.”Autizm” termini  “autos”(özüm) yunan sözündən əmələ gəlib.Daha sonra Amerika psixiatrı Leo Kanner 1943 –cü ildə erkən uşaq autizminin təsvirini verib.Asperger sindiromu və Rett sindromu adıyla təsnif olunan autizm formaları da mövcuddur. "Xarici ölkələrdə, bu xəstəlik 30-40 ildir ki, tanınır, ona diaqnoz qoyulur. Xəstəlik, əsasən, üç yaşına qədər olan uşaqlarda aşkarlanır. Əgər bu yaşa qədər uşaq yaşıdları kimi düzgün inkişaf getmirsə, ona autizm diaqnozu qoyurlar".Ölkəmizdə isə təxminən 2000-ci ildən uşaqlarda autizm sindromu diaqnozu qoyulur.

AUTiZM NƏDİR?

* Autizm sosial və ünsiyyət qabiliyyətlərinin yaranmasına təsir edən ümumi inkişaf problemidir.

* Autizmin əlamətləri əsasən iki yaşından etibarən özünü göstərməyəbaşlayır.

* Autizmli uşaqlar əsasən öyrənmək və dərk etməkdə çətinlik çəkirlər.

* Autizmli uşaqların böyük əksəriyyətində müxtəlif səviyyəli əqli çatışmazlıq özünü büruzə versə də, əqli səviyyəlri normal olan autizmli uşaqlar da var.

* Ancaq ümumi əqli vəziyyətlərinin hansı səviyyədə olmasından asılı olmayaraq autizmli uşaqlar onları əhatə edən dünyanı dərk etməkdəçətinlik çəkirlər.

* Bir qadının müxtəlif problemləri olan uşaq dünyaya gətirməsi ehtimalı 2%-dirsə, autizmli uşaq dünyaya gətirməsi ehtimalı 0,5%-dir .

* Autizmli uşağı olan ailənin növbəti doğulacaq uşağında da autizm ehtimalı 3%-dir.

* Autizm oğlan uşaqlarında qız uşaqlarına nisbətən 4 dəfə artıq müşahidə olunur.

* Autizmin əlamətləri və inkişaf dərəcəsi müxtəlif ola bilər. Məhz ona görə də autizmin dərəcələrini təsnif etmək çətindir.

  Autizmli uşaq

-Başqalarına qarşı laqeyddir.

-Göz-gözə baxmaqdan çəkinir

-Başqaları ilə münasibət qurmağa həvəssiz olur

-İstəklərini özündən böyüklərin əllərindn istifadə edərək işarələrləbildirir

-Uşaqlarla oynamır

-Daha çox müəyyən bir mövzuda danışır

-Tez-tez təkrara yol verir

-Səbəb olmadan ağlayır,gülür və səbəbi izah olunmayan hərəkətlər edir

-Mənasız sözləri tez -tez təkrarlayır

_Müəyyən hərəkətləri dəfələrlə təkrarlamağı xoşlayır

-Yaradıcılıq tələb edən oyunlar oynamır

-Bəziləri isə yaradıcılıq tələb etməyən işləri olduqca cəld və yaxtında  yerinəyetirirlər

Autizm – insanın ünsiyyət bacarıqlarında pozğunluqla özünü göstərən haldır. Sosial münasibətlərdə, ünsiyyətdə, təsəvvüredici oyunlarda olan çətinliklər, stereotip davranış, maraqlar və fəaliyyətlərdir. Autizmli insanlar gündəlik situasiyaları anlamaqda çətinlik çəkirlər.

 «Аutizm» termini müxtəlif dərəcədə nəzərə çarpan, geniş spektirli vəziyyətləri özündə birləşdirsədə, bütün vəziyyətlərdə aşağıdakı əlamətlər ilə xarakterizə olunur :

1.Sosial münasibətlərdə pozğunluq

2.Nitq və ünsiyyətdə pozğunluq

3.Тəsəvvür etmədə pozğunluq

Sosial bacarıqlar

·       Münasibətlərin formalaşmasında və saxlanmasında çətinlik

·       Ətrafdakılara yad və laqeyd münasibət

·       İnsanlara cansız əşyalara olduğu kimi münasibət

·       Sosial davranışların “incəliyini” başa düşməmək (anlamamaq)

·       Başqa insanların dа istəyinin, məqsədinin və nəzər nöqtəsinin olduğunu başa düşməmək

Nitq və ünsiyyət

·       Sözlərin mənasını anlamaqda çətinlik

·       Ancaq öz ehtiyaclarının ödənilməsi ilə мəhdudlaşan  ünsiyyət

·       Başqa insanların jestlərini, səs intonasiyalarını, bədən dilini və mimikasını təqlid etməkdə çətinlik

·       Nitqdən qeyri adi istifadə (özü haqqında üçüncü şəxsdə danışmaq)

·       Nitqi hərfi мənаdа anlamaq

Təsəvvür

·       Bir fikirdən digərinə keçməkdə çətinlik

·       Rutinaya ciddi əməl etmə (dəyişikliklərə müqavimət)

·       Rollu təsəvvüredici  oyunlarda iştirak еtməkdə çətinlik

·       Digər insanların fikirlərini anlamaqda çətinlik

Autizmin xüsusiyyətləri:
• Başqalarına qarşı maraqsızdır
• Göz təmasından qaçır
• Başqaları ilə ünsiyyət qurmur
• İstəklərini başqalarının əllərindən istifadə edərək ifadə edir
• Digər uşaqlarla oynamır
• Uzun müddət ərzində eyni mövzu üzərində danışır 
• Səbəbsiz olaraq ağlayır, gülür və səbəbsiz davranışlar nümayiş etdirir
• Mənasız sözləri ardıcıl təkrarlayır
• Predmetləri davamlı olaraq çevirməkdən xoşu gəlir 
• Yaradıcılıq tələb edən oyunları oynaya bilmir
• Hər şeyin eyni olmasını istəyir, dəyişikliklərə həddindən artıq reaksiya verir
• Davamlı olaraq eyni oyunları oynayır
• Ağrıya qarşı laqeyddir
• Səslərə qarşı həddindən artıq həssaslıq və ya həddindən artıq laqeyddir
• Exolaliya (cavab vermək əvəzinə, özünə deyilənləri eynilə təkrar etmək)
• Tək qalmağı seçir
• Təmasdan və qucağa alınmaqdan xoşu gəlmir
• Predmetlərə bağlanır
• Ehtiyaclarını ifadə etməkdə çətinlik çəkir. Danışmaq əvəzinə hərəkətlərlə ehtiyaclarını ifadə etməyə çalışır

Autizm psixoloji problem olduğundan ilk baxışda bu uşaqları tanımaq olmur. Onların bəzisi ümumiyyətlə danışmır, sakit olur, bunların ilk baxışda autist oluqlarını müəyyən etmək olmur. Məsələn, adını soruşursan, deyə bilmir, sakit oturur, yalnız bu zaman onda hansısa problemin olduğunu müəyyən etmək olur. Lakin bəziləri isə kənarda özünü tanıdır. Düzdür, ətrafdakılar çox zaman autizm haqqında məlumatlı olmadıqlarından onun hərəkətlərinə məna verə bilmir və problemli uşaq olduğunu deyirlər".
"Bu əlamətlər müşahidə olunan uşaqları fərqləndirmək üçün onların oyuncaqları ilə necə oynamalarına diqqət etmək lazımdır. Məsələn, autizmli uşaq bir maşını götürür, təkərlərini dəfələrlə fırladır, çünki onlar davamlı olaraq bir oyuncaqla oynamağı, fırlanan şeylərə baxmağı, eyni şeyi təkrar etməyi sevirlər. Amma normal uşaqlar həmin maşını sürür və s. hərəkətlər edirlər. Həmin davranışlarla müəyyən etmək olar ki, həmin uşaqda autizm əlamətləri var". 

Autizmli  uşaqlar ilə işləyən zaman Piks istifadə olunur. Piks – qara fonun üzərində çəkilmiş ağ şəkillər və surətlərdir. Piks-in yaradıcısı – kanadalı mütəxəssis Cubxas Maxaracdır. О, Piks üsulunu nitqi daha yaxşı dərk etmək və qavramaq üçün hazırlamışdır.

Sözlərlə və jestlərlə birlikdə işlənilən Piks-lər nitqi başa düşmək üçün köməkçi vasitələrdir. Eyni zamanda Piks ünsiyyət qurmaqda çətinlik çəkən insanlara öz fikirlərinin ifadə etməyə kömək edir. Sözlərdən və işarələrdən fərqli olaraq Piks yox olmur, göz qabağında olur və şəkilləri  tanımaq üçün və ya şəkillər kombinasiyasının mənasını başa düşmək üçün lazım gəldiyi gədər vaxt olur (bəzi öyrənmə çətinlikləri olan insanlar üçün buna  20 saniyəyə qədər vaxt tələb olunur).

Nə üçün başqa ünsiyyət üsullarından çox Piks-ə üstünlük verilir?

·       Piks simvollardan yox şəkillərindən ibarətdir. Ona görə də, insan onları yalnız tanımalıdır, simvollardan fərqli olaraq mənasını yada salmaq üçün yaddaşını yormamalıdır

·       İşarələrdən fərqli olaraq Piks-lərdən isitfadə zamanı kiçik motorikanın yaxşı inkişaf etməsi şərt deyil

·       Qara fonun üzərində ağ şəkillərin və surətlərin dərk edilməsi daha asandır, nəinki, əksər hallarda qəbul edilən ağ fonun üzərində qara şəkillərin

·       Piks-lər  hamı tərəfindən tanınınr. Мəsələn: dükanda satıcı Piks-lə ifadə olunan alma şəklini daha asan başa düşər nəinki jestlə göstərilən.

Sensor inteqrasiya

Sensor inteqrasiya– bu bizim sağ qalmaq mexanizminin bir hissəsidir. Bu mexanizm hansı qıcıqları nəzərə almamaq, hansılara isə reaksiya vermək lazım olduğunu müəyyənləşdirir. Autizmli bir çox uşaqlar hissiyat orqanları vasitəsilə qəbul etdikləri məlumatları qəbul etməkdə və onları təhlil etməkdə çətinlik çəkirlər. Eyni uşaq müxtəlif vaxtlarda eyni bir qıcığa qarşı hiper və ya hiporeaksiya verə bilər

 

 

Hesab edilir ki, autizmin səbəbi beyin inkişafının pozğunluğu ola bilər, xromosom anomaliyalar və ya gen mutasiyaları. Autizm adətən oğlanlarda olur. Autist uşaqlar arasında, təxminən 30 %-i orta səviyyəsindən yuxarı intellektə malik olurlar, hətta bəzilərində müxtəlif sahələrdə nəzərə çarpan bacarıqlar ola bilər, lakin əqli inkişafdan qeri qalanlar da var.

Bəzən ele görünür ki, autistlərə heç kim lazım deyil, onlara təklikdə rahat olur. Lakin bu bele deyil, onların cəmiyyətə ehtiyacı var, onlar başadüşülmək istəyirlər, lakin bunu necə etməyi  bilmirlər. Valideynlərin məqsədi - ətraf mühit ilə kontakt (əlaqə) yaratmağda kömək etməkdir. Buna necə nail olmaq olar? Bu uşaqların davranışlarının korreksiyası üçün bir sıra tapşırıqlar işlənib hazırlanıb. Lakin nəticə əldə etmək üçün bu taspşırıqlar mütəmadi yerinə yetirilməlidir, onlar uşağın həyatının bir hissəsi olmalıdır. Valideynlər yadda saxlamalıdırlar ki, autist uşaqlar bele demək olarsa ləng uşaqlardır və gözləmək lazım deyil ki, dəyişikliklər tez görünəcək, ilk nəticələr bir neçə ay və ya il sonra görünə bilər.

Valideynlərə bir neçə tövsiyyələr:
- autizmli uşaq, hər bir digər uşaq kimi, şəxsiyyətdir, buna görə də ümumi tövsiyyələr istifadə edərkən, uşağın spesifik reaksiyalarını nəzərə almaq lazımdır . Autizmli uşaqlar böyüyərkən uşaqlığlarında alüdə olduqları sahə üzrə işləyə bilərlər. Məsələn, rəqəmlər ilə maraqlanan uşaq, gələcəkdə buxalter və ya vergi müfəttişi ola bilər;
- uşağın adət etdiyi qaydalara riayət etməyə çalışın;
-hər gün məşqul olmaq lazımdır, bu çox çətindir, lakin ancaq gündəlik məşğələlər nəticəyə gətirə bilər. 5 dəqiqədən başlamaq lazımdır və tədricən məşğələnin vaxtını gün ərzində 2-3 saata uzatmaq, əlbəttə ki, fasilələr ilə.
- uşağa "dayan" sözünü öyrətmək lazımdır. Bu uşaqların müxtəlif fobiyaları olur, onlar real təhlükəni görməyə bilərlər: maşın yolunu baxmadan keçmək, isti əşyalara toxunmaq. Əgər uşaq "dayan" sözünü biləcəksə bu onu travmalardan qoruya bilər. Bunu belə etmək olar: birdən hər hansı bir hərəkəti dayandırıb möhkəm "dayan" demək, tədricən uşaq ondan nə istədiyini başa düşəcək;
- autist uşaqlar adətən televizora baxmağı xoşlayırlar, lakin onlara məhdudiyyət qoymaz lazımdır;
- digər uşaqlar ilə ünsiyyətdən qaçmaq lazım deyil. Yaxşı olardı ki, belə uşaq uşaq bağçasına getsin. Uşaq bağçasına gün ərzində 2-3 saatlıq da gedə bilər;
- uşağı mənasız, stereotip hərəkətlərdən yayındırmaq lazımdır. Bunu rəqs, yerində hoppanmaq və s. ilə etmək olar;
- uşaq ilə mümkün qədər çox söhbət etmək. Yadda saxlamaq lazımdır ki, autist uşaq digər uşaqlardanda çox ünsiyyət ehtiyacı var;
- insanlar bəzən tək qalmaq istəyirlər və autist uşaqlar da istisna deyil. Uşağa  "gizli" güşə yaratmaq lazımdır. Bu bele bir yer olmalıdır ki, uşaq burda öz fikirləri ilə təkbətək qala bilsin və ona heç kim mane olmasın;
- autizmi olan uşaqlar adətən yelləncəyi xoşlayırlar.
- uşağın ev heyvanları ilə ünsiyyətinə ehtiyat ilə yanaşın. Çünki, autist uşaqlar heyvanlara qarşı səbəbsiz aqressiv ola bilərlər. Ev heyvanını evdə saxlamağdan əvvəl, uşağa ev heyvanı yumşaq oyuncaq hədiyyə etmək olar;
- uşaqların müxtəlif inkişafetdirici mərkəzlərə aparın. Məhz bu mərkəzlərdə Siz uşağınızla necə düzgün işləmək barəsində məlumat əldə edə bilərsiniz;

-Uşağınızla onun bütün vəziyyətlərini, narahatlıqlarını birgə yaşayın. Siz uşağınızı onun özündəndən  yaxşı başa düşməyi öyrənməlisiniz.

-Uşağınızın etimad və səmimiyyətini qazanmağa çalışın.

-Müvəffəqiyyət və səhvlərinizi diqqətlə təhlil edin. Hər zaman yeni yanaşmalar tapmağa çalışın.

-Tərəfdaş axtarın. Sizə kömək etmək istəyən insanlar hər yerdə var, lakin onları tapıb vəziyyəti başa salmaq lazımdır. Sizi başa düşməyib kömək etməyənlərdən incimiyin,ümidsiz bir hala düşməyin.

-Heç bir zaman ümüdinizi itirməyin, qalibiyyətinizə inanın. Əgər indi sizə çox çətindir nə vaxtsa gələcəkdə daha yaxşı olacağını düşünün.

  Uşaq və yeniyetmələrdə autizmin ağırlıq dərəcələrinə baxmayaraq ümumi simptomlar eynidir.Sosial münasibətləri qurmaqda,oyun oynamaqda və danışmaqda çətinlik çəkmək.Dəyişikliklərə qarşı çıxmaq və hətta dəyişikliklərə qarşı ağlamaqla,qışqırmaqla,özünü yerə vurmaqla müqavimət göstərmək. Autizmli yeniyetmələr başqalarına qarşı laqeyddir,göz-gözə baxmaqdan çəkinir,daha çox müəyyən bir mövzuda danışır,tez-tez təkrara yol verir,səbəb olmadan ağlayır,gülür və səbəbi izah olunmayan hərəkətlər edirlər.

  Autizmin əlamətləri əsasən iki yaşından etibarən özünü göstərməyə başlayır. Autizm sosial və ünsiyyət qabiliyyətlərinin yaranmasına mənfi təsir edən ümumi inkişaf problemidir. Bu uşaqlar və yeniyetmələr  əsasən öyrənmək və dərk etməkdə çətinlik çəkirlər.Onların böyük əksəriyyətində müxtəlif səviyyəli əqli çatışmamazlıq  özünü büruzə versə də,əqli səviyyələri normal olan autizmli uşaqlar da vardır.Lakin ümumi əqli vəziyyətlərinin hansı səviyyədə olmasından asılı olmayaraq autizmli insanlar onları əhatə edən dünyanı dərk etməkdə çətinlik çəkirlər.

   Autizm sindromunun yaranma səbəbi konkret olaraq elmə məlum deyil.Son dövrlərdə aparılan tədqiqat işləri ,çoxsaylı elmi araşdırmalar autizmin genetik bir qusur olması ehtimalını gücləndirir.Autizmin səbəbi məlum olmadığı kimi tam müalicəsi üçün də hal-hazırda hansısa üsul və ya dərman mövcud deyil.İstifadə olunan preparatlar əsasən hiperaktivliyi azaldan və diqqətin artmasına kömək edən bilavasitə uşaqların təlimlərdən daha çox faydalanmasına kömək edən köməkçi preparatlardır.

 Autist uşaq və yeniyetmələrin sosial adaptasiyasının yaxşılaşdırılması məqsədi ilə  pedaqoq və psixoloqlar tərəfindən aparılan korreksiya üsulu ,qrup terapiyası və fərdi məşğələlərin keçirilməsi xüsusi əhəmiyyət kəsb edir.  Səbr və proqramlı şəkildə aparılan xüsusi təlim-tərbiyə vasitəsilə autizmli uşaqlara gündəlik həyat bacarıqlarını ,danışmaq və ünsiyyət qurmaq bacarıqlarını aşılamaq mümkündür.

   Holdinq terapiyası 1983 cü ildə (holdinq-saxlamaq) həkim M.Welch tərəfindən yaradılmış sadə psixoterapevtik texnikadır.Bu terapiya autist uşaqları olan ailələrə psixoloji kömək forması kimi tətbiq olunur.

   ”Holdinq”üsulu 3 hissədən ibarətdir.

1.Konfrontasiya

2.Müqavimət

3.İcazə

   Vizualizasiya üsulu “Sevgi hədiyyəsi” -2004 cü ildə yaradılmış maraqlı bir üsul olub psixoloqun uşaqla fərdi qaydada iş aparması ilə yanaşı valideynlərlə də psixoloji iş aparmasını nəzərdə tutur.Tətbiq olunan üsulun köməyi ilə uşaq qapalı vəziyyətdən çıxarılır.

   Qum terapiyası –autist yeniyetmələrin inkişafına müsbət təsir göstərir.Aromaterapiya və musiqi terapiyası ilə gücləndirildikdə isə daha böyük imkanlar təqdim edir.Qumla məşğələlər ,xüsusi seçilmiş musiqi parçalarının eləcə də təbiət səslərinin (dəniz,çay,şəlalə səsi,quşların nəğməsi və.s)sədaları altında daha effektli təsir edir.Emosional vəziyyəti tənzimləyir.

Autist yeniyetmələrin sosial adaptasiyasında kollektiv oyunların,fərdi və qrup məşğələlərinin ,açıq havada gəzintilərin və ekskursiyaların rolu böyükdür.Uşaq inkişafı mütəxəsislərinin ,pedaqoq və psixoloqların valideynlərlə birgə apardığı uğurlu inkişafetdirici tədbirlər nəticəsində çox az təsadüf olunmasına baxmayaraq ,autizmin təsirindən xilas olub normal həyata qovuşan autizmli uşaqlar da vardır.

 Həqiqətən də, cəmiyyətin autizm haqqında yetərli məlumatı yoxdur. İnsanlar əsasən, övladlarında bu problem aşkarlanandan sonra məlumatlanırlar. Məlumat olmadığından bəziləri illərlə uşağın probleminin nə olduğunu anlamır, həkimə müraciət etmirlər.Insanlar yetərincə məlumatlı olmadıqlarından, həmin uşaqlarla necə davranmaq lazım olduğunu da bilmirlər. Yəni uşağın davranışında hər hansı problem olarsa, cəmiyyət onunla mehriban davranmalıdır. Lakin çox zaman əksini müşahidə edirik. Belə uşaqları özlərindən kənarlaşdırmağa çalışır, onu dəli adlandırırlar.

Aytac  Saleh

Bakı Qızlar Universiteti

Qrup:   i2-13

Fakültə: Sosial-Pedaqoji

İxtisas:İbtidai sinif müəllimliyi

 

                

Go Back

" Autist uşaqlarda digər sağlam insanlar kimi adlarını tarixə yazdıran şəxsiyyətlərdən ola bilərlər." - AYGÜN MƏCİDLİ

Autizm – erkən yaş dövrlərindən  başlayan, sosial münasibətlər və ünsiyyət sferasında  problemlərin  olması ilə özünü  göstərən  ümumi  inkişaf  problemidir.Autizm  özünə  qapanma, real  həyatdan  uzaqlaşma  kimi  təzahür  edir.Autizm  kifayət  qədər  geniş  yayılmış  haldır.Belə ki, təxminən  min uşaqda  5-də  müşahidə  olunur. Ümumiyyətlə dünyada 67 milyon insan autizm sindromundan əziyyət çəkir.

Autizm  sözü  yunanca autos  sözünün  kökündən  gəlir.Autos  sözünün mənası  öz və ya özü deməkdir.İlk  dəfə  autizm  sözündən  məşhur  isveçrəli  psixiatr E.Bleuler  istifadə etmişdir.1910-cu ildə  Bleuler  autizm  termini  ilə  şizofreniya  xəstələrində  müşahidə  olunan  özünə  qapanma  və  ətrafdakı  dünyadan təcrid  olunma  əlamətlərini  təsvir  etmişdir.

Autizm  pozuntusunu  təsvir edən ilk həkimlər  L.Kanner  və H.Asperger  müşahidə  etdikləri  uşaqlarda  şizofreniya  xəstəliyinin  olmadığını görür.Və buna görə də  onlar  bu  uşaqları  “öz aləmlərində olduğuna”  görə onların  vəziyyətini təsvir  etmək  üçün  autizm  terminindən  istifadə etmişlər.

Autizm 1-4 yaşlarında özünü qeyri-iradi hərəkətlərlə ,nitqin olmaması və təkrar nitqlə,göz təmasından yayınma ilə depressiv formada özünü büruzə verən sindromdur.Autizm  əsasən  sosial  münasibətlərdə, nitq  və ünsiyyətdə, təsəvvür etmədə pozğunluqların  olması ilə  xarakterizə  olunur:

  • Sosial  münasibətləri  qurmaqda  çətinlik  çəkirlər
  • Göz kontaktı qurmurlar
  • Digər  uşaqlarla oynamamaq və oyuna qarşı marağın  olmaması
  • Başqaları  ilə  ünsiyyətdən  qaçmaq
  • Eyni  mövzu ətrafında  uzun müddət  danışmaq
  • Səbəbsiz  ağlama,gülmə,qəribə davranışlar etmək
  • Predmetləri  dayanmadan çevirmək
  • Monotonluğa-eyniliyə meyllik
  • Dəyişikliklərə  qarşı dərhal reaksiya  vermək
  • Təkliyə  meyillik
  • Ağrı  hissinə  qarşı  laqeyidlik
  • Təmasdan  qaçmaq,qucağa alınmaqdan  xoşlanmamaq
  • Exolaliya tipli  nitq,yəni cavab vermək əvəzinə  özünə  deyilənləri  təkrar  etməsi
  • Səslərə qarşı  həddindən artıq  həssaslıq  və ya tam tərsi-laqeyidlik
  • Hiperaktivlik  və ya hipoaktivlik

Hal-hazırda autizmin  yaranma səbəbi tam dəqiq bəlli deyil.Lakin  mütəxəssilər belə hesab edirlər ki, autizm  həm  irsi,həm doğuşdan  əvvəlki, doğuş zamanı, doğuşdan sonra qazanılmış bir sıra  inkişafa  təsiredici  faktorlarla, maddələr  mübadiləsinin anadangəlmə  pozulması və ya üzvi  zədələnməsi ilə bağlı ola bilər.

Statistikalara görə, ABŞ-dakı  qadınların  1/3-dən  çoxunda izafi  yəni artıq cəki  var.Qadının  hamiləlik  dövründə  izafi  çəkili  olması  uşağın  autizmlə  doğulma  riskini  1.6 dəfə  artırır.Autizm  xəstəsi  olan  uşaqların  20% -nin  analarında  artıq  çəki  olub.

Genetik  faktorlara gəldikdə  isə  tək  yumurta əkizləri bir-birinin  eyni olduğu  üçün  onlardan  birinin  autizmli  olması  digərinində  eyni vəziyyətdə olması  riskini  35-70% artırır. Fərqli  yumurta əkizlərində də risk  mövcuddur,lakin nisbətən  az-0-23%  təşkil edir.

Autizmin  korreksiyasında  bir neçə  üsul vardır.Xarici  ölkələrdə  daha  çox aşağıdakı  üsullardan daha  çox istifadə edirlər.

TEACCH-bu metod zamanı  uşağın  daha rahat  inkişafı  üçün  xüsusi  mühit yaradır və bütün  qıcıqlandırıcı  amillər  aradan qaldırılır.Bu sistemlə tərbiyəedilən uşaq ciddi  rejimə tabe olur.Hər bir əşyanın öz yeri olur və yerlər dəyişdirilmir.Bu metodika ABŞ-ın Şimali Karolina Universitetində  geniş yayılıb və hazırda Belçika,Danimarka,ABŞ-ın bir çox şitatlarında,eləcə də Rusiyanın dövlət müəssisələrində  autist uşaqların təliminin  dövlət  proqramı  kimi  istifadə  edilir.

ABA-davranışın modifikasiya  metodikasıdır.Bu metod daha ağır formalar üçündür.Hər bir hərəkət  uşağa  təklikdə  öyrədilir,daha sonra  zəncir  şəklində  birləşdirilir.Düzgün  həyata keçirilən  hərəkətlər  avtomatlaşdırılır.Uşaq bir-biri ilə əlaqəsiz  bir  neçə  vərdişə yiyələnə  bilər.Onları qruplaşdırmaq pedaqoqun,psixoloqun  öhdəsinə düşür.

Son-Rise proqramı-uşaqğın şəxsi  motivasiyasına  əsaslanır.Uşağın autistik  aləmini  dağıtmadan  ona  təkrarlanan və ritual  hərəkətlərlə  yanaşaraq  uşağın  autistik davranışlarına yeni  anlam və məna verir.

Eyni zamanda autizmin korreksiyasında qum terapiyasından,animalterapiyadan istifadə etmək olar.

Autistik uşaqların valideynlərin qayğısına çox ehtiyacı vardır.Ona görə də valideynlər autistik uşaqlarına xəstə uşaq kimi yoxda, fərqli xarakterə malik olan övlad kimi baxsınlar və sevsinlər.Onları necə varsa elə də qəbul etsinlər.Hər zaman onların yanında olub,onlara dayaq olsunlar.Ətraf aləmə,insanlara adaptasiyasında yardımçı olsunlar.Unutmayaq ki, heç bir uşaq autizmi və digər xəstəlikləri özləri seçmirlər.

Və  autist uşaqlarda digər sağlam insanlar kimi  adlarını tarixə yazdıran şəxsiyyətlərdən ola bilərlər.

Məşhur autistlər: Endryu  Cekson- ABŞ-ın VII prezidenti

Deril Henna- aktrisa;  Syu Rubin-aktrisa;  Bod Dilan-musiqiçi; Vinsent  Van Qoq-istedadlı  rəssam.

Bundan başqa İsaak Nyuton,Albert Eynşteyn və Stiven Spilberqinində davranışlarında  autistik  cizgilər vardır.

 

Məcidli  Aygün  Eldar  qızı         20  yaş.

AMİ-ŞƏKİ Filialı

Təhsildə  sosial-psixoloji xidmət ixtisası, IV kurs

 

Go Back

"Uğura gedən yol optimizm və güclü iradədən başlayır" - AYDAN OSMANLI

~Autizmə elmi yanaşma

Autizm ətraf aləmin dərk etməsinin və digər insanlarla ünsiyyət qurmasının pozulması ilə xarakterizə olunan xəstəlikdir.

Autizm üç yaşından əvvəl başlayan və ömür boyu sürən, ictimai qarşlılıqlı təsirə və ünsiyyətə zərər verən, məhdud və təkrarlanan davranışlara gətirib çıxaran beyinin inkişafına maneə törədən bir xəstəlikdir. Bu əlamətlər autizmi, Asperger sindromu kimi daha yüngül görünən autistik spektrum pozuqluğundan (ASP) ayırar. Autizm irsi mənşəlidir ancaq irsiliyi olduqca qarışıqdır və ASP-nin mənşəyinin çoxlu gen qarşılıqlı təsirlərindənmi yoxsa, nadir görülən muta­siyalardanmı qaynaqlandığı çox açıq deyil. Nadir hallarda, doğum şikəstliklərinə səbəb olan faktorlarla yaxından əlaqəlidir. Digər görüşlərə görə isə uşaqlıqda edilən peyvəndlər kimi səbəblər mübahisəlidir və peyvənd mənşəli fərziyyələrin razı salıcı elmi dəlilləri yoxdur.

Autizmi olan insanların baş beyində müəyyən orqanik pozulmalar müşayiət olunur. Oğlanlar da qızlarla müqayisədə bu xəstəliyə daha tez-tez hallarda rast gəlinir. Həyatının ilk 3ilində inkişaf pozuntuları mövcud olanlara düzgün diaqnoz qoymaq olur. Autizmdə tez üzə çıxan,ancaq diaqnozun qoyulması üçün əsas hesab olunmayan müəyyən simptomlar mövcuddur. Bununla belə həmin simptomlara diqqət yetirilməsi vacibdir. Bu-hiperaktivlik (uşaq ya da yeniyetməlik dövründə), eşitmə qabiliyyətinin hiper (yüksək) və hipo (alçaq) həssaslığı və səsə qarşı müxtəlif reaksiyalar (ilk 2 yaşında dəqiq biruzə verilir,ancaq bir qayda olaraq bö­yük­lərdə daima və ya dövrlərlə mövcud olur), toxunmaya yüksək həssaslıq yemək vaxtı qeyri-adi vərdişlər, qeyri-qida məhsullarının qəbulu, özünə xəsarət yetirmə, ağrı hissinin az olması,aqressiv hərəkətlər və əhvalın dəyişməsi.Bu simptomlar autizim xəstələrinin 33%-də olur.                                                

Autizmin bir neçə forması var. Xəstəliyin yüngül formasında uşaqda xəs­təliyin simptomları az gözə çarpır, ağır formasında isə uşaq digər insanlarla heç bir əlaqəyə girmir.Erkən uşaq autizimi (EUA) dizontogenizin ağır forması olub,uşağın ət­raf mühitlə ya da öz yaxın adamları ilə əlaqəsinin pozulması nəticəsində inki­şafının ləngiməsi və pozulması kimi özünü göstərir .

Adətən bu xəstəliyin diaqnozu uşağa 3 yaşından sonra qoyulur. Bu zaman autizmi olan uşağın adi uşaqla olan fərqi daha gözə çarpan olur. Adətən valideynlər ilk dəfə həkimlərə bu kimi şikayətlərlə müraciət edir: uşaq digər uşaqlarla oynamır, danışmır, onun üçün yeni olan şəraitdən qorxur və s

Xəstəliyin diaqnozu nə qədər tez qoyularsa, uşağın ətraf aləmələ uyğun­laş­ma­sı da o qədər müvəffəqiyyətli olacaq.

Autizmin ilk əlamətləri uşağın 3 ayında üzə çıxmağa başlayır. Lakin bu yaş­da heç bir həkim dəqiq diaqnoz qoya bilməz.

Autizm-anadangəlmədir. Səbəbi dəqiq məlum deyil. Nitq və duyğulardan gə­lən məlumatların qiymətləndirilməsi ilə bağlı beyin hissəsində bir problem oldu­ğu deyilir.

Bəzi mütəxessilər autizmin beyindəki neyronların normadan az olması ile bağlı olduğunu qeyd edir. Autizmin yaranmasında genetik faktorlar da özünü gös­tərir. Tek yumurta ekizləri genetik baxımdan bir-birilə eynidir. Əger tək yumur­ta əkizlərindən biri autizmlidirsə, digərinin autizmli olma riski 35-70% ola bilər. Fərqli yumurta əkizlerində isə bu risk 0-23%-dir. Ailənin ilk uşağı autizmlidirsə, sonrakı uşağın autizmli olma riski 5-15%-dir.

Autizmin inkişaf etmə səbəbləri tibdə hələ ki, dəqiq müəyyən edilməyib. Ən real səbəb hamiləlik zamanı anada virus infeksiyanın olması sayılır. Həkimlərin müşa­hidələrinə görə, autizm bir çox hallarda hamiləlik zamanı qızılca, məxmərək, suçiçəyi keçirilmiş anaların uşaqlarında inkişaf edir.

Bu xəstəliyin müayinəsi və müalicəsi ilə həkim psixiatr məşğul olur. Autiz­min müalicəsi çox çətin və uzunmüddətli prosesdir. Uşağın valideynləri ağır və hər zaman lazım olan nəticə verməyən mübarizəyə hazır olmalıdırlar. Əsas müalicə üsulu psixoterapiya və sosial adaptasiyadır.

Autizmi olan uşağın müalicəsində hansı qaydalara əməl etmək lazımdır?

1. Təcrübəli psixiatrı seçin. Həkimi dəyişməyin, bu yalnız xəstənin vəziyyətinin pisləşməsinə gətirib çıxardacaq.

2. Autizmi olan uşağın müalicəsi yalnız həkimin deyil, bu uşağın bütün ailəsinin işidir. Müalicə evdə, çöldə, uşaq bağçasında və s. davam edir.

3. Autizm xəstəliyi olan uşağın müalicəsi daim təkrarlanmaqdan ibarətdir. Hər gün eyni hərəkəti (məsələn, köynəyi düymələmək) təkrar etmək lazımdır. Hətta uşaq hər hansı  vərdişi öyrəndikdə, vaxtaşırı olaraq onu təkrarlamaq lazımdır ki, uşaq bu vərdişləri unuda bilər.

4. Uşağın gününü dəqiqliklə planlaşdırmaq lazımdır. Uşaq hər zaman hər hansı işi və s. bitirdikdən sonra nə ilə məşğul olduğunu (növbəti iş və s.) bilməlidir. Belə dəqiq plan olmadıqda, uşaq özünü itirir.

5. Uşağı əhatə edən mühit dəyişilməməlidir. Bütün əşyalar daim eyni yerlərdə qal­malıdır.

6. Uşağın diqqətini cəlb etməyə çalışın. Bunun üçün uşağı bir neçə dəfə çağırın. Səsinizi qaldırmayın. Uşağın adını eyni intonasiya ilə o vaxta kimi təkrarlayın, ki uşaq sizə fikir versin. Uşağı vurmaq və ya zorla sizə fikir verməyə məcbur etmək olmaz.

Hər bir konkret halda müalicənin müddəti və nəticəsi fərqlidir. Möcuzə gözləməyin, gözləməyin ki, 1 aylıq müalicədən sonra uşağınız tam normal olacaq. Autizmi olan uşaqların müalicəsi onların ömrünün sonuna kimi fasiləsiz davam edir. Bəzi uşaqlarda müsbət dəyişikliklər 2-3 həftədən sonra müşahidə olunmağa baş­layır, 6-8 aydan sonra uşaq artıq kontakta girir, suallara cavab verir və s. Bəzi hallarda isə hətta bir neçə illik müalicə heç bir effekt vermir.

~Autistik uşaqların özəllikləri

3 ayında olan adi uşaq tanış adamları, xüsusilə ananı, görəndə sevinir, gülümsəyir. Autizmi olan uşaq heç kimi tanımır, gülümsəmir, ananın döşündən imtina edir və ya çox zəif əmir, uşaqda yuxusuzluq olur (uşaq uzun müddət oyaq qalır, sakit uzanır, ağlamır, onun gözləri açıqdır). Sağlam uşaq ananın qucağında ol­duqda, anaya sıxılır, autizmi olan uşaq isə əksinə belini əyir və ana onu sinəsinə sıxa bilmir.

Daha böyük uşaqlar öz çarpayıda oturanda uzun müddət ərzində bir tərəfdən o biri tərəfə yellənir və bu zaman ətrafda baş verənlərə fikir vermir.

Bir çox hallarda valideynlər autizmi olan uşaqda eşitmə qabiliyyətinin zəif olmasından və ya uşağın kar olmasında şübhələnərək (uşaq öz adını eşidəndə, güclü səslər eşidəndə heç bir reaksiya vermir) həkimə müraciət edirlər. Lakin belə uşaqlarda eşitmə ilə heç bir problem yoxdur. Bu uşaqlar özləri üçün özünəməxsus aləm yaradır və sanki bu aləmdə yaşayırlar. Bu səbəbdən belə uşaqlar xarici aləmin qıcıqlandırıcılarına əksər hallarda heç bir reaksiya vermir (bu qıcıqlandırıcılar on­lara diskomfort verməyənə kimi) .

Autizmi olan uşaqların nitq inkişafı da gecikir. Adətən onlar yalnız 2 yaşından sonra danışmağa başlayır. Bu uşaqların nitqi də qeyri-adidir. Danışmağa başlayandan bu uşaqlar dərhal söz və cümlələrdən istifadə edir, böyüklərdən eşidtiyi sözlərini dəqiq şəkildə təkrarlayır, yalnız bir dəfə eşidtiyi mahnı və ya şeiri asanlıqla təkrar edir.

Autizmi olan uşaqlar digər uşaqlarla deyil, böyüklərlə ünsiyyət qurmağa üs­tün­lük verir. Lakin bu "ünsiyyət" də çox zəif olur ki, belə uşağın diqqətini cəlb et­mək olduqca çətindir.

Autizmi olan uşaqların əsas kliniki əlaməti digər insanlarla ünsiyyətə gir­məməsidir. Bu uşaqlar ətrafda olan insanları sanki görmürlər. Onların diqqətini yalnız onlara hər hansı işdə mane olmaqla cəlb etmək olur. Uşaq kollektivlərdə autistlər hər zaman tək oynayır, digər uşaqlara fikir vermirlər.

Autizmi olan uşaqlar ətrafda olan şərait dəyişilməsinə çox həssas olur. Hər hansı əşyanın, mebelin və s. yerinin dəyişilməsi bu uşaqlara çox ağır təsir edir, onları çaşdırır, onlar bilmir, hara getsin, nə ilə məşğul olsunlar. Belə uşaqlar ananın uzun müddət ərzində olmamasına fikir verməyə bilərlər, lakin hər hansı xırda əşyanın yerində olmamasına mütləq fikir verəcəklər.

Autizmi olan uşaqlar bir çox hallarda güclü səsləri, musiqini, toxunuşları xoşlamır və bu qıcıqlandırıcılar onlarda ən qəribə reaksiyalara səbəb ola bilər.

Autizmin Tipik Xüsusiyyətləri

•Başqalarına qarşı maraqsızdır.

•Göz təmasından qaçır.

•İstəklərini başqalarının əllərindən istifadə edərək ifadə edir.

•Digər uşaqlarla oynamır.

•Uzun müddət ərzində eyni mövzu üzərində danışır.

•Səbəbsiz olaraq ağlayır, gülür ve səbəbsiz davranışlar nümayiş etdirir.

Mənasız sözləri ardıcıl təkrarlayır.

•Predmetleri davamlı olaraq çevirməkdən xoşu gəlir.

•Yaradıcılıq tələb edən oyunları oynaya bilmir

•Davamlı olaraq eyni oyunları oynayır

•Ağrıya qarşı laqeyddir

•Səslərə qarşı həddindən artıq həssaslıq və ya həddindən artıq laqeyddir
•Exolaliya (cavab vermək əvəzinə, özünə deyilənləri eynilə təkrar etmək)

•Tək qalmağı seçir

•Təmasdan və qucağa alınmaqdan xoşu gəlmir

•Predmetlərə bağlanır

•Ehtiyaclarını ifadə etməkdə çətinlik çəkir. Danışmaq əvəzinə hərəkətlərlə ehtiyaclarını ifadə etməyə çalışır.

•Həddindən artıq hərəkətlilik ya da həddindən artıq hərəkətsizlik müşahidə olunur
Aparılan tədqiqatlar autizmli uşaqların 75%-indən böyük bir hissəsinin zəka geriliyi olduğunu, ancaq 10%-ə kimi kiçik bir hissəsinin normal zəkaya sahib olduğunu vurğulamaqdadır.

Autik uşaqlar ana sevgisinə, nəvazişinə, diqqətinə normal uşaqdan daha çox ehtiyac duyurlar, lakin onlar autik olduqları üçün bunu hiss etdirə, biruzə verməyi bacarmırlar.

~Xəstəliyi əks etdirən esse

Autizim sosial və ünsiyyət bacarıqlarının meydana gəlməsinə təsir göstərən anadangəlmə və ya həyatının ilk 3 ilində ortaya çıxan qanunauyğunsuzluqdur. Autizim beyinin quruluşuna və ya fəaliyyətinə təsir edən bəzi sinir sistemi prob­lemlərindən  qaynaqlandığı düşünülməkdədir.

 İfadə edilənlərin şiddəti fərqlilik göstərərək autistiklərdə bu sahələrdə nəzərə çarpan əlamətləri gözlənilir. Göz-gözə gəlmək üz ifadəsi və bədən dili kimi sonsuz ünsiyyət  bacarığıdır. İnkişafda nəzərə çarpan problem yaşıdları ilə yol­daşlıq qura bilməmək, digərləri ilə əyləncəli maraq və müvəffəqiyyəti paylaşmağa qarşı maraqsızlıq. Empati əksikliyi ilə birlikdə digərlərinin acı və kədər kimi duyğularını anlamaqda çətinlik çəkə bilirlər. Autizmə nələrin yol açdığını bilməklə birlikdə ana və ya atadan iştirak yolu ilə keçmiş ola biləcəyindən şüpələnilir. Bu səbəbdən bu istiqamətdə bir çox araşdırma aparılırmaqdadır. Ancaq autizmin geni tapılmayıb.Autizmin ekoloji faktorlardan qaynaqlandığı düşünülməktədir. Autizim indiki vaxtda ən çox rast gəlinən nevroloji pozuqluqdur. Xəstəlikləri müşahidə etmek və qarşısının alınması mərkəzinin 2012-ci ildə verdiyi məlumata görə 88 nəfərdən 1-i bu xəstəliyə tutlmuşdu. Tez diaqnoz və müalicə autik uşaqların tam potensiallarına çatmağına kömək olur. Müalicənin birinci şərti uşağın öhdəliklərini yerinə yetirə bilməsini inkişaf etdirmək. Autizmin məlum olan bir müalicəsi yoxdur. Tez yaşda başlayan uşağın qabiliyyətləri və tələbləri nəzərə alınaraq fərdi xüsusi təhsil proqramı hazırlanması indiki vaxtda bilinən tək müalic üsuludur. Tətbiq olunacaq dərman müalicəsi autizmə yoldaşlıq edən problemleri aradan qaldırmaqdadır Xüsusi təhsil qrup halında aparılmağı tələb edir. Bu qrupda uşağın öz həkimi, tərbiyəçisi  uşaq psixoloqu və psixatırı iştirak etməlidir. Ailələrin təhsilə qoşulması və dəstəkləməsi çox vacibdir

 

 

                                                                 OSMANLI AYDAN 18 yaş 

Uğura gedən yol optimizm və güclü iradədən başlayır

                                                                 

           

Go Back

"AUTİZM NƏDİR?" - Nuranə Səfdərova

Autizm 3 yaşından əvvəl başlayan və ömür boyu sürən,ictimai qarşılıqlı təsirə və ünsiyyətə zərər verən,məhdud və təkrarlanan davranışlara gətirib çıxaran beynin inkişafına maneə törədən bir narahatlıqdır.Nadir hallarda doğuş travmalarına səbəb olan faktorlarla yaxından əlaqəlidir.Digər görüşlərə görə isə uşaqlıqda edilən peyvəndlər kimi səbəblər mübahisəlidir və peyvənd mənşəli fərziyyələrin razı salıcı elmi dəlilləri yoxdur.Yaxın dövr araşdırmaları autizmin prevalansını 1000 adama bir ya da iki hadisə olaraq təxmin edər,eyni araşdırmalardakı təxminlərə görə OSB təxminən 1000 adamda altı hadisədir və kişilərdə rast gəlinmə nisbəti qadınlara görə 4,3 qat daha çoxdur.Autizm hadisələrinin sayı 1980-ci illərdən bəri olduqca çox nisbətdə artmışdır.Bunun  səbəbi qismən tanıqoyma üsullarındakı dəyişikliklərdir,gerçək prevalansın artıb artmadığı aydın ola bilməmişdir.

Valideynlər  ümumiyyətlə uşaqlarının həyatının ilk iki ildə əlamətləri fərqinə varar.Autizmin çarəsi yoxdur.Autistik uşaqların çox azı yetkin olduqdan sonra müstəqil yaşamaqda,bunlardan bir qismi bunda müvəffəqiyyətli ola bilməkdədir.Bəzilərinin autizmə bir çarə axtardığı,digərlərinin də autizmin bir pozuqluqdan çox bir vəziyyət olduğuna inandığı bir autistik mədəniyyət ortaya çıxmışdır.Söz olaraq “özünə dönük” mənasındadır.Erkən uşaqlıq psixozun,atipik inkişaf göstərən uşaq,uşaqlıq şizofrenisi olaraq qiymətləndirilən bu;1943-cü ildə Leo KANNER tərəfindən “infantil autizm” deyə təyin,məşhur inkişaf pozuqluğudur,Leo KANNER-ın istifadə autizm deyimi,bu fərdlərin insanlarla əlaqə qurmaq yerinə öz yaratdıqları dünyada həyata meyllərinə değiniyordu.Eyni illərdə Avstraliyalı uşaq psixiatriya Hans Asperger eyni xüsusiyyət daşıyan problemləri fərq etmişdir.Beləcə autizm bir çox araşdırmaya mövzu olmuşdur və bir çox elm adamı Autizmlə bağlı bir çox suala cavab axtarmış,müxtəlif müalicə üsulları inkişaf etdirilmişdir.

1966-cı ilə qədər Freyd yanaşmasına görə Autizm açıqlanmağa çalışılmış varlı ailələrdə və soyuq valideynlərdən qaynaqlandığı-xüsusilə “soyuducu ana” olaraq təyin olunan anaya bağlı olduğu  düşünülmüşdür.Bu düşüncə istiqamətində müalicələr tətbiq olunmağa çalışılmışdır.Bioloji bir təmələ söykənən olduğu fərziyyəsi ilk dəfə tibb doktoru olmayan,bir autistik uşağı olan Bernard RİMBRAND tərəfindən ortaya atılmışdır.Bu tarixdən sonra bioloji səbəblər üzərinə sıx araşdırmalar edilməyə başlamışdır.

Hal-hazırda hələ autizmi kökdən həll edən bir müalicə üsulu tapılmamışdır.Ayrıca autizmin hələ qəti bir laboratoriya diaqnozu yoxdur.

Autizmin səbəbləri

Autizm bir spektri(yelpik) pozuqluğudur.Digər bir deyişlə ifadə edilənlərin hər bir fərddə fərqli şəkildə gözlənəbilməsi və pozuqluğun dərəcəsinin çox yüngüldən çox ağıra dəyişən səviyyədə özünü göstərməsidir.Bu səbəblə,autizm diaqnozu almış iki nəfər autizmin dərəcəsi baxımından bir-birlərindən çox fərqli ola bilərlər.Autizm dərəcəsini ifadə etmək üçün çox yüngül,yüngül,orta,ağır və ya çox ağır səviyyədə autistik təsnifatı istifadə olunur.

Autizm ilk dəfə 1943-cü ildə,zehni maneəli 11 uşağın,digər zehni maneəli ya da şizofreniyalı olan uşaqlarla bənzər şəkildə davranmadıklarını fərq edən Amerikalı uşaq psixiatr Leo Kanner tərəfindən təyin edilmişdir.Kanner;ətraf mühitə qarşı laqeydliyi,autizmin ən əsas semptomu olaraq dəyərləndirmiş və müşahidə 11 uşağın həyatlarının başlanğıcından etibarən digər insanlarla əlaqəyə girə bilmədiklərini ifadə etmişdir.

Kannerin autizm tərifi daha sonrakı illərdə müxtəlif insanlar tərəfindən araşdırılaraq,inkişaf etdirilmişdir.Günümüzə qədər edilən anlayışlar,ölçütləri ya da əlamətləri uşaq psixiatr Michael Rutter və yoldaşları dörd başlıq altında yığmışlar:

  1.  Autizmin ortaya çıxma sıxlığı 30 aylıqdan əvvəl görülməkdədir.
  2.  Uşaqların dil və danışma inkişafında diqqətə çarpan bir gecikmə söz mövzusudur.
  3.   Zehni inkişafla əlaqədar olmayan ancaq ictimai inkişafla əlaqədar olan çatışmazlıq söz mövzusudur.Nümunə olaraq,sarılma,qucaqlama kimi fiziki təması rədd etmək,insanlara qarşı ümumiyyətlə bir maraqsızlıq verilə bilər.
  4.    Qəlibləşmiş oyun bacarıqları gözlənməklə birlikdə,eyniliyi qorumada israr etmə və dəyişikliyə reaksiya göstərmə də diqqətə çarpan davranışlar arasındadır.

Rutterin bildirdiyi bu meyarlar daha sonra dünyada və ölkəmizdə də məşhur olaraq istifadə DSM-IV(Amerika Psixiatriya Birliyi:Psixiatriyada Xəstəliklərin təyin olunması və təsnifatı Elkitabı) təməl olmuşdur.Bu gün DSM-IV tanı ölçülərinə görə bir uşağa autizm diaqnozu qoymaq üçün aşağıdakı 3 əsas sahəsi əhatə ediləcək şəkildə,ümumi 6 əlamətin olması lazımdır.

 Autizmin əlamətləri DSM-IV də;

1.Sosial qarşılıqlı çatışmazlıq(ətrafındakı fərdlərin fərqində olmama,təqlid davranışlarının qeyri-kafi ya da heç olmaması,oyun oynamanın qeyri-kafi olması  ya da heç olmaması,yoldaşlıq əlaqələrində çatışmazlıq),

2.Dil və ünsiyyət inkişafında normaldan fərqli olma(qarşılıqlı ünsiyyətin olmaması,şifahi olmayan ünsiyyət qurmada çatışmazlıq,şifahi istifadəsində fərqlilik,qarşılıqlı dialoq qurmada çatışmazlıq),

3.marağının və maraqlanılan tədbirlərin məhdud olması(yinelelyici hereketler sərgiləm,obyektlərin detallarıyla maraqlanma,ətrafındakı dəyişikliklərə reaksiya göstərmə,gündəlik həyat rutinlərinin dəyişməsinə qarşı çıxma) olaraq ifadə edilmişdir.

İlk müəyyən illərdə autizmin psixoloji səbəblərdən qaynaqlandığı,Autizmə ana-körpə əlaqəsindəki bağın qurula bilməməsinin ya da başqa bir deyişlə “soyuq analığın” səbəb olduğu düşünülmüşdür.Ancaq,autizmin səbəbləri mövzusunda günümüzə qədər edilən bir çox araşdırma bunun doğru olmadığını qəti olaraq sübut etmişdir.

Autizmin səbəbləri mövzusundakı araşdırma və işlər hələ davam etməkdədir.Autizmin olan bir çox adamda serotonin maddəsi çoxluğuna və immunitet sistemi pozuqluğuna rast gəlinməkdədir.Ayrıca peyvəndlər,allergiyalar,göbələk infeksiyaları,travma ilə autizm arasındakı əlaqələr də araşdırılır.Autizmin səbəbləri ilə əlaqədar qarşıya qoyulan bütün görüşlər tək başına bu problemi şərhdə qeyri-kafi qalmaqdadır.Son illərdə edilən araşdırmalar,xüsusilə bu nöqtələr üzərində dayanmaqdadır:

a-Genetik səbəblər:Birdən çox genin,bəzi ekoloji faktorların bir araya gəlməsi ilə autizmin ortaya çıxmasında təsirli ola biləcəyi düşünülməkdədir.Bu ekoloji faktorlar arasında qan biokimyası,istifadə edilən dərmanlar sayıla bilər.Genlərdəki struktur pozuqluq nəsillər əvvəlindən gəlir və ola biləcəyi kimi,hamiləlik əsnasında istifadə edilən dərmanlar,viruslar və radiasiya kimi faktorlarla da genlərin fəaliyyəti pozula bilər.Ancaq bu gen ya da genlərin hansıları olduğu mövzusunda edilən araşdırmalar davam edir.

b-Struktur səbəblər:Bəzi araşdırmalar,beynin bəzi bölgələrindəki struktur fərqliliklərin autizmə səbəb ola biləcəyinə işarə edir.Autistik fərdlərin beyinləri araşdırıldığında,beynin ön və yan bölgələrindəki qan axınında fərqliliklər təyin olunmuşdur.Beyinin yan bölgələri;danışılan dili anlamaqdan,planlaşdırma etməkdən,ictimai davranışların koordinasiyasında,idarəsindən və motivasyonundan məsuldur.Eyni zamanda autistik uşaqlarla edilən işlər beyinin beyincik,beyin koorinasiyasını təmin edən və ictimai qarşılıqlı vəzifələri olan bir bölgədir.Beyin sapı isə,gələn xəbərdarlıqların poçt qutusu kimi toplandığı bölgədir.Bu bölgələrdəki struktur pozuqluqların varlığı,autistik uşaqlarda görülən davranış və uyğunlaşma çətinliklərini anlamamızı asanlaşdırır.

c- Doğum sonrası dövrə təsir xarici faktorlar;Araşdırmalar,bu mərhələlərdə beyin inkişafını təsir edən bir çox vəziyyətin Autizmə səbəb ola biləcəyini sübut etmişdir.Xüsusilə,ana qarnında keçirilən kızamıkçık xəstəliyi ağır Autizmə yol aça bilməkdədir.Ad sırasındakı zədələr və buna bağlı körpənin oksigen əksikliyi mərhələsi,ekoloji toksinlər,tüberoz skleroz,fenil ketonüri sindromu kimi metabolik xəstəliklər də Autizmə səbəb ola bilər.

Autistik uşaqların tipik xüsusiyyətləri

1.Autistik bir uşaq davamlı ağlaya bilər.Yuxudan oyandığında sakitləşdirilməsi çətindir.Sakitləşdirilməsi üçün sevdiyi bir fəaliyyət təqdim edilə bilər.

2.Yuyunmağa,üstünü dəyişdirməyə,.. bir çox edilməsi lazım olan təkrarlanan işlərə reaksiya göstərə bilər.

3.Autistik bir körpəyə yaxınlaşdıqda qucağa alınmaq üçün qollarını qaldırmaya bilər,özünə toxunub reaksiya göstərə bilər.

4.Bəzi autistik körpələr yatdıqları yatağın ya körpə avtomobilinin divarlarını uzun müddət təkmələyə bilər,bəziləri isə özlərini yelləyə bilər.

5.Diqqətini çəkən şeylər daha çox öz maraq sahəsinə istiqamətlidir.Dönən obyektlər ya da parlaq əşyalara maraq duya bilər.

6.Bəziləri yüksək səviyyədəki səslərə reaksiya göstərərkən bəziləri heç narahat omaya bilər.

7.Danışılan dilin bir məzmunu olduğunu anlaya bilməz.Bu məzmunu anlamadığı üçün deyiləni və ya istəniləni yerinə gətirə bilməz.

8.Heç danışmayanlar olduğu kimi,beş yaşına doğru danışmanın bir funksiyası olduğunu anlaya və sadə cümlələri yerinə gətirə bilər.

9.Bəziləri əvvəllər maraq duyduğu,ehtiyacı olan əşyaları ifadə edərkən zamanla cümlə qurmağı bacara bilər.

10.Söylənilənləri olduğu kimi təkrar edə bilər.danışan adamın söylədiyi tonda və qrammatika səhvi etmədən təkrar edə bilər.(ekoloji danışma)

11.Danışmağa özlərini zorladıklarında cümlə səhvləri,qrammatika səhvləri edə bilərlər.

12.Cümlə içində sözləri səhv istifadə edə bilərlər.

13.Səs nizamını səhv istifadə edə bilərlər.

14.Zamir doğru və yerində istifadə edə bilməzlər.

15.Cümlələri konkret olaraq alırlar və buna görə cavab verirlər.

16.Gördükləri şeyləri bir bütün olaraq algılayamazlar,detallara ilişib qalırlar.

17.Autistik bir uşaq diqqət etmədən nərdivan çıxa bilər,qaranlıqda bir əşyanı tapa bilər.

18.Ehtiyac duyduğu şeyləri qışqıraraq,yetkinin əlini tutub üstünə qoyaraq,işarə edərək ifadə edə bilər.ehtiyacı qarşılandıqdan sonra yanında olan yetkinə yoxmuş kimi davrana bilər.

19.İstədiklərini işarə edərkən barmağını deyil əlini istifadə edir.

20.Baxdığı şəkillərdə,şəkilin bütününə deyil,maraq duyduğu bir nöqtəyə ilişər qalar.

21.Autistik bir uşaq yemək yeyirmiş təqlidi edə bilməz.amma təqlidlə yemək yeməyi öyrənə bilər.

22.Bəzi autistik uşaq jest və mimikaları detallara diqqət edərək anlaya bilər.jest və mimikalara ilişən bu uşaq yaxşı bir anlama qabiliyyətinə sahibmiş kimi görünə bilər.

23.Bəzi autistik əşyaları dadaraq,iyləyərək və ya toxunaraq tanımağa,araşdırmağa çalışırlar.bu həyati boyunca davam edə bilər.

24.Toxunub reaksiya göstərərkən sarılmalardan xoşlana bilər.

25.Ağrıya,istiyə,soyuğa qarşı dayanıqlı olanlar vardır.

26.Streotip hərəkətləri vardır.əl çırpma,öz ətraflarında dönmə,barmaq şıklatma,kompleks əl-göz hərəkətləri kimi.

27.Bəzilərinin əl və barmaq bacarıqları çox yaxşı olmasına baxmayaraq bəzən sadə işləri etməkdə çətinlik çəkə bilər.

28.Bəzi hərəkətləri təqlid etməyə çətinlik çəkirlər.İstənilən hərəkətin tam tərsini edə bilərlər.

29.Paltarlarını uyğun sırayla geyinməyə bilərlər,məsələn,paltosunun üzərinə köynəyini geyinə bilərlər.

30.Bəzi autistiklər ətrafındakı insanlara reaksiya verməyə,onlara yoxmuş kimi davrana bilərlər.

31.Getdikləri yolların dəyişdirilməsinə reaksiya göstərə bilərlər.Həmişə eyni yolu və kaldırımı istifadə etmək istəyə bilər.

32.Bəzilərinin öz təkrarlanan davranışları vardır.məsələn,iyləmədən bir şeyi yeməyə bilirlər.

33.Bəzi autistiklər yeməkdə olduqca seçici ola bilərlər.Yalnız xəmir işi ya da ət növü yeməklər xaricində bir şey yemək istəməyə bilər.

34.Təhlükənin fərqində deyildirlər.Vasitələrdən,yüksək yerlərdən çəkinilməsi lazım olduğunu bilməyə bilərlər.

35.Oyuncaqları məqsədinə uyğun istifadə etmirlər.Məsələn,bir yük maşınının yalnız təkəri onun marağını çəkə bilər.

36.Yap-boz  parçalarını şəklin nə olduğunu bilərək deyil amma parçaların içində bütünü taparaq yerləşdirə bilər.

37.Yaşıdlarıyla birlikdə oynamazlar,oyun qurmada və davam etdirmədə rol almazlar.

38.Musiqiyə həddindən artıq maraq göstərə bilər.Parça sözlərini əzbərləyə bilər, amma danışıq dilini istifadə etmədə çətinlik çəkər.

39.Autistik uşaqlarda romantik inkişaf normal uşaqlara görə fərqli inkişaf göstərir.

Inkişaf mərhələləri

Autizm bilindiyi üzrə “məşhur inkişaf pozuqluğu”dur.Bu səbəblə autistik uşağın yaşına görə içində olduğu inkişaf pilləsinin təyin olunması lazımdır.Bu təsbit tərbiyəçiləri uşaqla haradan,necə başlayacağına köməkçi olacaq.

Norma içində qəbul edilən uşaqların yaşlarına görə göstərdikləri inkişaf pillələri aşağıda çıxarılmışdır;

0-8AY

Dil inkişafları,musiqiyə qulaq asmaq,səslərə qarşı reaksiya verirlər,səslər çıxararlar,gülümsəyir,adları deyiləndə reaksiya göstərirlər.

Zehni  inkişafları-bir obyektdən digər obyektə baxa bilərlər,düşən bir obyekt təqib edə bilərlər,obyektləri çəkə bilərlər.

Özünəbaxım bacarıqları- əmziklərinə uzana bilər, barmaqlarını əmərlər, bir obyekt ağızlarına apara, köməklə stəkandan içə bilər, köməklə qaşıqda yeyə bilərlər.

İctimailəşmə-ətrafındakılara gülümsəyə bilərlər, tanışlarına uzanırlar, aynadakı əks olunmalarına gülümsəyir, insanların özləri ilə danışmalarına gülümsəyərək cavab verirlər.

İncə motor bacarıqları

Əllərini qaldırıb baxarlar,gözləriylə 180 dərəcə təqib edə bilərlər.iki ıli istifadə qavraya bilərlər.uzana bilər,obyektləri bir əlindən digərinə keçirə bilirlər.

Kobud motor bacarıqları

Başlarını bilərlər,yanına qayıda bilərlər,otura,iməkləyə bilərlər,yapışaraq özlərini çəkə bilərlər.

14AY

Dil inkişafları

Əşyaları adlarından tanıya bilərlər,musiqi dinləməkdən xoşlanarlar,iki kəliməli cümlələr qura bilərlər.

Zehni  inkişafları-oyuncaqları oynaya bilir,itən oyuncaqlarını axtara bilirlər,adı deyilən obyekti tapa bilirlər.

Özünəbaxım bacarıqları-tökmədən stəkandan içə bilərlər,qaşığı istifadə etməyə çalışırlar,corablarını çıxara bilirlər.

İctimailəşmə-Bəli və xeyr sözlərinin mənasını bilirlər,insanların duyğu vəziyyətini anlaya bilir,qısa davamlı yalnız oynaya bilir.ətrafındakı insanlarla əlaqə qurmağa çalışırlar.

İncə motor bacarıqları-ovuclayıb qopara bilir,oyuncaqlarını itələyə bilir,iki barmağını istifadə edə bilərlər,bir əliylə digər əlinə kömək edə bilərlər.

Kobud motor bacarıqları-tək başlarına gedə bilərlər,yapışaraq nərdivan çıxa bilirlər,topu təqib edə bilirlər.

14-24 Ay

Dil inkişafı

Sözlərin sayı artmışdır,şəkilləri adlandıra bilirlər,çox sadə əmrləri reallaşdıra,texniki bir dil istifadə edə bilirlər.

Zehni  inkişaf

Obyektlərin vəzifələrini əlaqələndirə,sınaq-yanılma yolu ilə öyrənə,obyektləri böyüklük sırasına görə düzə bilirlər.

Özünəbaxım bacarıqları

Köməksiz stəkandan su içə bilər,qaşığı istifadə edərək yemək yeyərlər,düyməsini,şinli paltarlarını çıxara,tualet ehtiyaclarını söyləyə bilirlər.

İctimailəşmə

Xəyali oyunlar oynaya bilirlər,yaşıtlarının oyunlarına qatılmaq istəyirlər,xeyr sözünü istifadə edirlər.

İncə motor bacarıqları

Kublar qüllə edə bilərlər,sadə et-bozlar edə bilirlər,kitab səhifələrini aça bilirlər.

Kobud motor bacarıqları

Kürsüyə dırmaşa bilir,tək ayaq üstündə dayana bilirlər,tullana,topu tutub təpik ata bilirlər.

36Ay

Dil inkişafı

Bədən parçalarını bilir,adlandıra bilirlər.Sifətləri istifadə etməyə başlarlar,olduqca çox sual soruşarlar.

Zehni  inkişaf

Saymaca edə bilirlər,insan üzü cəlb edə bilir,ana rəngləri bilir.

Özünəbaxım bacarıqları

Ayaqqabılarını geyib çıxara,tualet ehtiyacını edə bilirlər.Gündəlik təkrarlanan işləri bilirlər.Sadə paltarlarını geyib-çıxara bilirlər.

İctimailəşmə

Xəyali oyunlar qurub oynayarlar,öz əşyalarını tanıyar və qoruyarlar.Sıralarını gözləyirik(qısamüddətli), kömək istəyə bilərlər,ehtiyaclarını əvvəl özləri qarşılamağa çalışırlar.Ətraflarına qarşı əlaqədar və maraqlıdırlar.

İncə motor bacarıqları

Kitab səhifələrini tək-tək çevirə bilirlər.Qayçı ilə kəsə bilirlər,çəkməcə və qapıları aça bilirlər,muncuqları ipə düzə bilirlər.

Kobud motor bacarıqları

Qaçıb dırmaşa,oyuncaqlarını itələyərək və ya çəkərək gedə bilərlər.

MÜŞAYİƏT EDƏN PROBLEMLƏR

Autizm və Epilepsiya

Autistiklərdə epilepsiya görülmə nisbəti %4-32(autistiklərin təxminən 1/3-ü) arasındadır.

  Autistik uşaqlarda bu nöbetlerin,ən tez ilk 3 yaşda və yetkinliyə keçid olmaq üzrə 18 yaşına qədər,xəstələrin %25-35`ində görüldüyü ifadə edilmişdir.Xəstələrdə ciddi EEG anomaliyaları tez olub,yuxuda,dəyişik zamanlarda və ya daha tez edilmiş qeydlərində pozuqluğa rastlama nisbəti %80 olaraq bildirilmişdir.West sindromu və Landau-Kleffner sindromu kimi bəzi epileptik sindromlar Autizmlə yaxından əlaqəlidir.Antiepileptik müalicəyə cavab verən və geri çevrilməli epilepsi-autizm cədvəlləri də var.Angelman və rett sindromu kimi genetik xəstəliklər çərçivəsində autizm,ağır EEG anormallığı və durdurulamayan müqavimətli epilepsiya nöbetleriyle de əlaqəlidir.Autizmin epilepsiya keşikləri gözdən qaçabiləcək qədər fərqli və müxtəlif ola bilər.Məsələn,anlıq dalma keşiklərini tanımaq çətin ola bilər.Pedaqoqların diqqətini bu tip nöbetlerin çəkməsi heç də seyrək rast gəlinən bir fakt deyil,ayrıca nəzərdən qaçan epilepsiya keşikləri uşağın inkişafına və təhsilinə zərər verə bilər.Atizmin epilepsiya keşikləri,diqqətə çarpan bir səbəbə bağlı olan simptomatik nöbet halında daha çox ortaya çıxar.

 

Autizm və zəka geriliyi

Autistiklərin %70`ində Mental retardasyon,yəni zəka geriliyi görülməkdədir. Adamın zəka geriliyi diaqnozu ala bilməsi üçün aşağıdakı meyarlardan ən az ikisində çatışmazlıq olmalıdır: ünsiyyət, özünəbaxım,ev həyatı,ictimai/kəslər arası bacarıqlar,ictimai imkanlardan istifadə, öz özünü idarə qiymətləndirmə,məktəblə əlaqədar funksional bacarıqlar,iş,boş zamanları qiymətləndirmə,səhiyyə və təhlükəsizlik.Başlanğıcın 18 yaşın altında olması lazımdır.

Bu şəkildə təsnif:

1.Aşağı dərəcədə zəka geriliyi:Zəka bölüm səviyyəsi 50-55 ilə təxminən 70 arasındadır.Bir miqdar danışma geriliyi ola bilər,amma gündəlik danışmaları icra edə bilir,mühərrik inkişaf normaldır,kompleks olmayan gündəlik işləri icra edə bilər.Zəka problemi 10lu yaşların sonlarında müəyyən olur,ancaq 6.sınıf səviyyəsində məktəb bacarığı göstərir,ibtidai təhsilin xüsusi təhsil yoldaşlığında bitirə bilər.Yetkin yaşlarda özbaşına yaşaya,ictimai və peşə funksiyaları bacara,ancaq bir stress faktoru qarşısında yoxlama və istiqamətləndirməyə ehtiyac duyar.Zəka geriliyinin %85`ini bu qrup təşkil edir.

2.Orta dərəcədə zəka geriliyi:Zəka hissəsi səviyyəsi 35-40 ilə  50-55 arasıdır.Anlama və dil bacarığında,özünəbaxma və motor bacarıqları gerilik var.Şəxsi təhsillə 2sinif səviyyəsində oxuma,yazma və saymağı öyrənə bilir,sadə təlimatları alır,çox mürəkkəb olmayan ictimai fəaliyyətlərə uyğunlaşma göstərib iştirak edə bilər.Erişkinlikdə yarı bacarıq istəyən işlərdə çalışa bilərlər,ancaq həyat boyu nəzarət lazımdır.Zəka geriliklərinin %7-10 ətrafını bu qrup təşkil edir.

3.Ağır zəka geriliyi:Zəka hissəsi səviyyəsi 20-25 ilə 35-40 arasıdır.Diqqətə çarpan motor gerilik var.Dil bacarığı çox az və gec inkişaf edir.Özlərinə baxımla əlaqədar çox az və sadə işlər edərlər.Ümumi olaraq həyat boyu baxım və yoxlamaya ehtiyac vardır.Bu qrup zəka geriliyinin %3-4`ünü meydana gətirər.

4.Yüksək dərəcədə zəka geriliyi:Zəka hissəsi səviyyəsi 20-25`in altındadır.Qrupun %1-2`sini meydana gətirərlər.Çox sadə təlimatları və şərhləri çətinliklə anlaya bilərlər.Çoxu,ağır mühərrik gerilik və şikəstlik səbəbiylə hərəkətsiz qalar ya da yardımla hərəkət edər.Bütün həyati funksiya və baxımlarını başqaları edər.Beyin zədələnməsi çox olub,epilepsiya,hərəkət,görmə və eşitmə pozuqluqları götürə bilər.Çoxunun həyatları uzun sürməz.

Mental retardasyonun öyrənmə pozuqluqları  ya da ünsiyyət pozğunluqlarından fərqi,bu bozukluklardakı zəka inkişafında ya da uyğunlaşma funksiyasında bir çatışmazlıq olmamasıdır.

Autizm və hiperaktiv

Diqqət əskikliyi və hiperaktivi bozukluğu(DEHB) fərdin yaş və inkişaf səviyyəsinə uyğun olmayan həddindən artıq hərəkətlilik,istəkləri erteleyememe(impulsivite) və diqqət problemləriylə özünü göstərən psixiatrik bir pozuqluqdur.

Orta rast gəlinmə tezliyi 5-10%dur.Kişilərdə qızlara görə 3-9dəfə daha tez rast gəlinir.Bu pozuqluğa sahib uşaqların xüsusiyyətləri bir-birindən fərqliliklər göstərir.Tanısın qoyulması məktəb çağına qədər uzana bilər.Ümumiyyətlə uşaq ibtidai məktəbə başladığında,yəni 6-7yaşlarında fərq edilir.Bəzi uşaqlarda isə məktəbində qrup intizamına uyğun gəlməmək kimi davranışları səbəbiylə fərq edilə bilər.

Hiperaktiv bir uşaq tələsikçi və səbirsizdir.Çox danışar,söz kəsər, diqqətsizdir,ani reaksiya göstərir. Dayanarkən yola atılar,istədiyin şeyin dərhal olmasını istər,qaydalara uyğun gəlməz və başı tez dərdə girər. Mühərrik ilişmiş kimi hərəkətlidir.Az yatar,unutkandır. Yoldaşları tərəfindən xariclənər. Əlaqələrində çətinliklər yaşar. Analar uşaqlarını nəzarət altına alarkən olduqca çətinlik çəkirlər. Bu uşaqlarda agresyon,narahatlıq kimi tapıntılara da klinik cədvəldə tez-tez rast gəlinir. Çox zaman yaramazlıkla hiperaktiv bir-birilə qarışdırılır.

Bakı Qızlar Universiteti tələbəsi,psixologiya ixtisası.

AD:Nuranə

Soyad:Səfdərova

Go Back

"O, 5 yaşında qız uşağıdır.Səsləri xoşlamır və heçkimlə ünsiyyət qurmur və göz təmasından qaçır."-NƏSİROVA XALİDƏ

                 

  Yayılmış inkişaf pozuqluqlarının ən şiddətlilərindən biri adətən autizm ya da “uşaqlıq autizmi” olaraq adlandırılan autistik pozuqluqdur. Autizm  ictimai qarşlılıqlı təsirə və ünsiyyətə zərər verən, məhdud və təkrarlanan davranışlara gətirib çıxaran beyinin inkişafına maneə törədən bir xəstəlikdir. Aşağıdaki hal autistik bir uşaqda görülə biləcək davranışlardan bəzilərinə misal ola bilər:

   “O, 5 yaşında qız uşağıdır. Onunla danışdıqda başını tərs tərəfə çevirir. Bəzən başa düşülməyən sözlər mırıldayır. Nə ayaqyolu nə də qidalanma tələbatlarını özü həyata keçirə bilmir. Kiminsə ona toxunmasına qəti şəkildə icazə vermir. Səsləri xoşlamır və heçkimlə ünsiyyət qurmur, göz təmasından qaçır. Bir şeyi yerə atmaq, yerden götürmək və yenidən yere atmaq kimi adi monipulyativ fəaliyyətləri tez-tez təkrarlayır. Oturanda adətən ritmik bir şəkildə və saatlarla qabaga-arxaya tərpənir. Normaldaki hər hansı bir dəyişiklik onu çox əsəbləşdirir.”

  Təxminlərə görə, hər 10000 insandan 30-60ında autistik pozuqluğa rast gəlinir. Autizm adətən uşaq 30 aya çatana qədər mərkəzləşir və uşağın ilk həftələrində valideyndə şübhə yarada bilər. Lord, Risi və digər psixoloqlara görə: 2 yaşında autizm diaqnozu qoyulan uşaqlarda bu diaqnoz, adətən 9 yaşında da dəyişməyəcək. İmpatiya əksikliyi, başqalarına qarşı olmayan maraq və təqlid etmək bacarıqsızlığı kimi autistik  davranışlar 20 aya kimi tez bir zamanda ortaya çıxa bilər.

  Autizm zamanı ortaya çıxan davranışlardan danışaq. Məsələn, analar bu tip uşaqları qucağa gəlməyən, qucağa götürdükdə uzanıb valideyni qucaqlamayan, qidalanarkən heç gülümsəməyən yada anaya baxmayan və başqa insanların gəlib-gedişinə fikir vermeyən uşaq olaraq xatırlayırlar.

Autizmin simptomları:

Sosial inkişafda axsama. Tipik olaraq, autizm uşaqlar heç kimə qarşı şəfqət, sevimlilik və ya ünsiyyət, təmas ehtiyacı göstərmirlər və çox zaman ata, anasının kim olduğunu bilmirmiş kimi yada reaksiya verməmək kimi davranışlar edirlər. Autistik uşaqların başqalarına reaksiya verməməsinin səbəbi sosial anlayışın olmamasıdır yəni, bu əslində başqalarından gələn sosial ipuclarına diqqət verə bilməmək  əksikliyidir.  İki yaşlı bir uşaq sadə qaydaları olan oyunlar oynayır və yaşıdlarına maraq göstərir. Üç yaşlı bir uşaq yaşıdı ilə evcik-evcik kimi ssenarisi olan oyunlar oynayır, lakin autizmli uşaqlar bu kimi bacarıqların əsas hissəsindən məhrumdurlar. Tez-tez xarici aləmə əhəmiyyət vermirlər və tək qaldıqda daha rahat olurlar. Yetkinlərin marağını cəlb etməkdə istəksizdirlər. Ən əsas problemləri isə qarşı tərəfin hisslərini anlamaqda çətinlik çəkmələridir. Bu uşaqlarda diqqətdə və ətrafdakı səslərin yerini qavramaq, həmin istiqaməti tapmaqda da əksikliklər yaşayırlar.

Dil inkişafında problem. Autizm uşaqlarda təqlid etmək problemi olduğuna görə, təqlid etmə yolu ilə öyrənə bilmirlər. Bu pozuqluğun xarakterik əlaməti olan danışmamaq ya da çox az danışmaq bu problemlə əlaqəlidir. Həmin uşaqlar danışdıqda da bu ünsiyyət qurmaq məqsədi ilə olmur, suallara “hə”, “bəli” şəklində cavab verir, və yaxud exolaliya-bir sözü tutuquşu kimi təkrarlayırlar. Exolaliya 75% autistik uşaqlarda olur.

Təkrarlanan davranışlar.Bunlar iki qrupa ayrılır, bədən hərəkətləri, məsələn, barmaq ucunda gəzmək, əl çırpmaq, qol çırpmaq, sallanmaq, fırlanmaq. İkinci qrupa təkrar maraqlar aiddir, məsələn, davamlı olaraq eyni oyunları oynaması, bəzi predmetlərə mənasız bağlılıq.

Zehni bacarıq. İntelektual və ya zehni tapşırıqları yerinə yetirməkdə autizm uşaqlar normal uşaqlardan ciddi şəkildə geri qalır. Bəzi autistik uşaqlar əşyaları bir-birinə uyğunlaşdırmaqda çox bacarıqlıdırlar(məsələn:puzzle) lakin, şəkilləri bir hekayə alınacağ şəkildə ardıcıllıqla düzməkdə çətinlik çəkirlər.

 Autizmin tam yaranmaq səbəbi bilinmir, ancaq bir çox tədqiqatçılar mərkəzi sinir sisteminin funksiyalarının fərqliliyi, başqaları genetik faktorlarla əlaqələndirir. Genetik faktorları əsas götürənlər autizm uşaq olan bir ailədə başqa uşağın da(bacı və ya qardaşın) bu sendroma sahib olması riskinin 3-5% olduğunu göstərirlər.  Ancaq bu sahədə araşdırmalar hələ də davam edir.

  Autizmin mualicə metodları və nəticələri. Bu sindromun müalicə proqnozu bir qədər zəifdir.

Tibbi müalicə. Keçmişdə bu uşaqların müalicəsində istifadə olunan dərmanların effektiv olmadığı müəyyən olunmuşdur. Buna görə də  indi autistik uşaqların müalicəsində daha müvəffəqiyyətli olmuş müxtəlif psixolojik üsullardan istifadə olunur.

Davranış terapiyası. Ivar Lovaas uzun müddətli təcrübələrlə bu metoddan istifadə etmiş və müvəffəqiyyətli nəticələr əldə etmişdir. Bu müalicə proqramı klinik şəraitdə deyil, uşağın öz evində aparılır.  Terapevtlər hər bir uşaqla 2 i ərzində həftədə ən az 40 saat məşğul olmuşdurlar, lakin bu uşaqlardan normallaşanların sayı təxminən ¼ hissəni təşkil edir. Hal-hazırda müalicəsi əsasən erkən başlanmış təlim-tərbiyə proqramlarıdır. Bu proqramlar intensiv olmalı, evdə ailələr də tətbiq etməlidirlər. Həftədə 20-40 saatlıq sosial bacarıqları dəstəkləyən proqramlar daha təsirlidir. İndi mərkəzlərdə bir çox uşaqlar üçün həftədə bir-iki saatlıq programla kifayətlənirlər, bu qeyri-kafidir. Bu halda intensiv təlim-tərbiyə proqramları ilə evdə ailə tərəfindən də dəstək olunmalıdır. 

Nəsirova Xalidə, 19 yaş, BDU psixologiya tələbəsi

Go Back

19 nəticə göstərilir