Ötən əsrlərlə müqayisədə son illər insanların xarakteri, dünyagörüşü həddən ziyadə mürəkkəbləşib. Bu gün insanları nə iləsə heyrətləndirmək, təəccübləndirmək son dərəcə müşküldür. Eləcə aldatmaq da. 
Adamların xarakteri, düşüncə tərzi hətta o qədər mürəkkəbləşib ki, psixologiya elmində uzun illər birmənalı şəkildə qəbul edilən insanın temperament tipinə də təsir göstərib. İnsanı daha yaxından tanımaq üçün ilk növbədə onun hansı temperament tipinə mənsub olduğunu aydınlaşdırmağı məsləhət görən psixoloqlar özləri artıq tərəddüd içindədirlər. 
"İnsanın xarakterini, xasiyyətini onun hansı temperament tipinə mənsub olduğu müəyyənləşdirir" fikrini sübut etməyə çalışan psixoloqların bu barədə fikirləri ilə tanış olaq. Əvvəlcə nəzərinizə çatdıraq ki, temperament sözünün latıncadan tərcüməsi "hisslərin lazımi qarşılıqlı nisbəti" mənasını verir. Temperament insana irsən xas olan, davamlı xüsusiyyətlər toplusudur. Psixoloqların temperamentə belə tərif vermələrinə baxmayaraq, onlar özləri də etiraf edirlər ki, bunu birmənalı şəkildə qəbul etmək olmaz. Temperamentin formalaşmasına ətraf mühit, həyat tərzi, tərbiyə ciddi təsir göstərir. Ümumiyyətlə, psixoloqların fikrincə, istənilən insanda müxtəlif temperamet tiplərinin xüsusiyyətləri cəmləşir. Buna görə də psixoloqlar insanın hansı tipə mənsubluğunu müəyyənləşdirərkən, bir qayda olaraq, o insanda hansı tipin xüsusiyyətlərinin daha qabarıq və çox olduğunu nəzərə alırlar. Ən maraqlısı isə budur ki, insanın aid olduğu əsas tipi nəzərə almasaq, yerdə qalan tiplərin xüsusiyyətlərinin dərəcəsini müəyyənləşdirmək qeyri-mümkün olar.

Son illərə qədər psixoloqlar hesab edirdilər ki, dörd temperament tipi var: sanqvinik, xolerik, fleqmatik, melanxolik. Ancaq son illər bu bölgü özünü doğrultmur. Nəticədə psixologiya elmində tiplərin bölgüsü ən aktual və mübahisəli mövzuya çevrilməkdədir. Daha dəqiq desək, tiplər barədə təsəvvürlər getdikcə daha da mürəkkəbləşir. Bu fikri dəstəkləyən psixoloqlar yaşlı və gənc insanlara diqqət yetirməyi məsləhət görürlər. Yaşlı və gənc nəslin dünyagörüşü arasında fərq olmasını labüd sayan psixoloqlar hesab edirlər ki, heç bir zaman fərq bu qədər ciddi və köklü olmayıb. Onlar bu fərqin tiplərə sirayət edə biləcək səviyyədə olduğunu vurğulayırlar. Psixoloqlar bu zaman ilk növbədə tiplərin bölgüsünə diqqət yetirirlər. Məsələn, bəzi psixoloqlar dörd deyil, altı, yeddi, hətta səkkiz temperament tipinin mövcud olduğunu bildirirlər. Bəziləri isə dörd bölgüsü ilə razılaşaraq, sadəcə, bu bölgünün özünün şaxələndiyini vurğulayırlar. Hesab edirlər ki, bu bölgülərin hər birinin ayrı-ayrılıqda bir neçə növü var. Psixologiya elmində tez-tez səslənən bu fikirlərin tərəfdarlarının sayı isə durmadan artır.
Bir sözlə, artıq hamı birmənalı şəkildə etiraf edir ki, insan xarakterinin mürəkkəbləşməsi sayəsində tiplərin sayı çoxalıb. Göründüyü kimi, psixoloqlar tiplərin sayını tam dəqiqləşdirməsələr də, reallığı etiraf edirlər. 

Bu gün biz son dərəcə mürəkkəbləşən xarakterlərin təsiri ilə maraqlanacağıq. Bir sözlə, ətrafdakılarla olan münasibətlərimizi, eləcə də hər hansı bir hadisəni nə dərəcədə düzgün qiymətləndirə bilmək qabiliyyətimizi aydınlaşdıracağıq. Başqa sözlə desək, nə qədər gözüaçıq olduğumuzu müəyyənləşdirəcəyik. Təbii ki, psixoloqların tərtib etdiyi sorğunun köməyi ilə.
Sorğu ilə tanış olmazdan əvvəl, xatırladaq ki, elə insanlar var ki, onlar heç vaxt çıxılmaz vəziyyətə düşmürlər. Onlar istənilən vəziyyətdən çıxmaq, eləcə də istədiklərinə nail olmaq üçün yüz cür fənd bilirlər. Bir sözlə, ağılları sanki zərgər dəqiqliyi ilə işləyir. Göz qabağında buraxdıqları səhvləri ört-basdır eləməyi, yalanlarına həqiqət donu geyindirməyi bacarırlar. Adətən, belə insanların aldanmaq şansı çox azdır. Çünki belə insanlar heç kimə inanmırlar.

Bəs siz necəsiniz? Vəziyyətdən çıxa bilirsinizmi? Və sizi aldatmaq asandırmı? Bu suala cavab verməkdən ötrü psixoloqların tərtib etdiyi sorğuları cavablandırın. 
1.Həmsöhbətinizə xoşagəlməz söz demək məcburiyyəti qarşısındasınız, bu zaman, həmin sözün onun xətrinə dəyəcəyini düşünürsünüz?
2.Dərsə və ya işə gecikəndə, heç kimin sizin gecikdiyinizi sezməməyinə çalışırsınızmı?

3.Başqalarından özünüzün görməyə qorxduğunuz işi yerinə yetirməyi xahiş edirsiniz?
4.Hokkeydə, futbolda, stolüstü oyunlarda fırıldaq edərək udmağa, yoxsa, düzgün oynayaraq, uduzmağa üstünlük verirsiniz?
5.Kiminləsə zarafat edəndə, həmin adam onunla kimin zarafat etdiyini o dəqiqə başa düşürmü? 
6. İnsanı düzgün, açıq danışmağa məcbur etməkdən ötrü düşünülmüş yalan danışa bilərsinizmi? 
7.Məktəbdə parta yoldaşınızdan icazə almadan və ya ona xəbər vermədən ondan nəyi isə köçürə bilərsinizmi? 
8.Siz həmişə istədiyinizi əldə eləməkdən ötrü çarə tapırsınız?
9.Siz heç kimin başa düşmədiyi hiylə işlətməyi bacarırsınızmı?

İndi isə cavabların nəticələrinə baxaq.
2,3,5,6,7,8 və 9-cu suala verilən müsbət cavaba, 1 və 4-cü suala verilən mənfi cavaba görə 1 bal toplayırsınız.

Əgər 6 bal toplamısınızsa, sizi sadəcə çoxbilmiş, gözüaçıq adlandırmaq düzgün deyil. Psixoloqların təbirincə, 6 bal toplayan insanlar bu sahədə hamını arxada qoyublar. Elə bir iş yoxdur ki, ona nail olmaqda çətinlik çəkələr. Sanki hər şey onlar üçün bir içimlik su kimi asandır. Bir sözlə, onların daimi dostu yox, daimi mənafeləri var. Bütün dostlar və münasibətlər yalnız onların mənafeyinə xidmət edir. Məqsədlərinə çatmaq üçün yalan danışmaqdan belə çəkinmirlər. Ancaq heç vaxt çıxılmaz vəziyyətə düşməyən bu insanların bir mənfi cəhəti var. Ağı qaradan seçməyi bacaran insanlar heç vədə belələrinin səmimiyyətinə inanmırlar. Başa düşürlər ki, onlar hamını aldatmağa qabildirlər. Demək olar ki, heç bir zaman səmimi ola bilmirlər. Psixoloqlar belə insanların çox nadir hallarda səmimi olduğunu etiraf edirlər.

Əgər siz 3-6 arası bal toplamısınızsa, psixoloqların fikrincə, ağıllı adamsınız. Bir sözlə, bu insanları heç kim aldada bilməz. Yetərincə vəziyyəti düzgün qiymətləndirməyi bacarırlar. Baş verən hadisələrə hissə qapılmayaraq, ağlın gözü ilə baxmağa qabildirlər. Psixoloqların müşahidələrinə görə, belə insanlar vəziyyətdən çıxmaq üçün yalan danışmağa meyllənmirlər. Qısası, onların ən böyük siyasəti həqiqətdir. Ağıllı olduqlarına görə, əvvəlcədən vəziyyəti düzgün qiymətləndirərək, özlərini pis vəziyyətə düşməkdən qoruyurlar. Psixoloqların fikrincə, bu, çox müsbət bir haldır. Həqiqətpərəstlik belə insanlara həmişə hörmət qazandırır. Ətrafdakılar onlara inanır və hörmət edir. 3 baldan az toplamısınızsa, vəziyyət heç də yaxşı deyil. Psixoloqların fikrincə, belə insanlar həddən ziyadə sadəlöhv olurlar. Onlar çox asanlıqla aldanırlar. Belə insanlara nəyi isə təqlid eləmək də çox asandır. Onlar çox tez təsir altına düşürlər. Hətta o qədər sadəlöhvdürlər ki, bir qayda olaraq, ətrafdakıların gülüş obyektinə çevrilirlər. Demək olar ki, həmişə çıxılmaz vəziyyətə düşürlər. Onlar üçün nəyi isə əldə eləmək də çox çətindir. Həqiqət onlar tərəfdə olanda belə, öz haqlarını müdafiə edə bilmirlər. 

Kayzen.az

Bu danışıqlar Eynşteynin Berlin yaxınlığındakı bağ evində, 14 iyul, 1930-cu ildə baş tutub. Onlar arasındakı söhbət qeydə alınıb və 1931-ci ilin yanvarında «Modern Review» dərgisində çap olunub.
Birinci danışıq.
14 iyul 1930-cu il.
Eynşteyn: Siz Dünyaya qaynayıb-qarışmayan, ondan ayrı olan tanrının varlığına inanırsınızmı?
Taqor: Dünyadan qıraqda olan tanrı yoxdur. İnsanın özlüyü–mahiyyəti tükənməz, ölümsüz olduğu üçün də o, Dünyanı qavramağı bacarır.
İnsan kimliyinin qavraya bilməyəcəyi bir nəsnə də ola bilməz. Bu isə elə Dünyanın bütün gercəklərinin də özündə insanilik daşıması deməkdir.
Dediklərimi aydınlaşdırmaq üçün bir elmi faktı örnək olaraq göstərmək istəyirəm. 
Materiya elektronlarla protonlardan qurulmuşdur, onların arasında isə başqa bir nəsnə yoxdur, ancaq biz materiyanın törəmələrini – biri-biriylə bağlanan ayrı-ayrı elektronlarla protonların toplusu kimi yox, bütöv gerçəklik olaraq görməkdəyik.
Bunun kimi də, insanlıq dediyimiz gerçəklik ayrı-ayrı kimsələrdən yaranır, ancaq bu kimsələr arasında olan insanlıq bağları–ilişkiləri insanlıq toplumunu, bütöv görünən, yaşarı bir orqanizm biçiminə salır.
Dünyayla insanlığın bağlılığı da elə onların öz aralarında bu sayaq birləşməsindən yaranan bütövlükdür.
Bu, insandan ayrılmaz olan Dünyadır. Dediyim bu ideyanı mən incəsənətdə, ədəbiyyatda, dini inanclarda izləyib, araşdırmışam.
Eynşteyn: Dünyanı qavramaqda biri-birindən seçilib ayrılan iki yanaşma vardır:
Dünyanın varlığı büsbütün insan şüurundan asılıdır.
Dünya insan şüurundan asılı olmayan bir gerçəklikdir.
Taqor: Yaşadığımız Dünya, Ölümsüz İnsanla sürəkli bir harmoniyada olduğundan biz bu Dünyanın gerçəklərini qavraya, gözəlliklərini duya bilirik.
Eynşteyn: Bu dedikləriniz, Dünyaya insan olaraq yanaşmaqdan doğan yozumdur.
Taqor: Başqa bir yozum ola da bilməz. Bu dünya insanın dünyasıdır. Dünyaya elmi baxış – hansısa bir alimin baxışıdır. Dünya bizdən ayrılıqda var ola bilməz. Dünya bizdən asılıdır, onun gerçəkliyi bizim şüurumuzdan asılıdır.
Doğruluğun, gözəlliyin bəlli ülgülərinin-standartlarının olması, bu dünyanı güvəncli–etibarlı eləyir, – bu standartları isə Ölümsüz İnsan yaratmışdır, onun qavradıqları, duyduqları isə, getdikcə, bizim qavramımıza, duyumumuza çevrilir.
Eynşteyn: Sizin dediyiniz bu Ölümsüz İnsanı – insanın özlüyü-mahiyyəti də adlandırmaq olar.
Taqor: Elədir, bu–insanın ölümsüz, tükənməz olan özlüyü-mahiyyətidir. Biz onu yaşadığımız duyğularla, bir də çəkdiyimiz əməklərlə qavraya bilərik.
Bununla da bizim adlaya bilmədiyimiz çevrələrdən qırağa çıxmağı bacaran Üstün İnsanı anlamağa başlayırıq. Elmi baxışlar, ayrı-ayrı kimsələrin qavramlarında qapanıb qalmır, Dünyanın – ayrıca kimsələrdən yox, hamıdan asılı olan gercəklərini arayıb-öyrənir.
Din isə ayrı-ayrı kimsələrdən asılı olmayan gerçəkliyi qavrayaraq, bizim bir az da dərində olan gərəklərimizlə bu gerçəklik arasında bağlılıq yaradır; dini inancların yardımı ilə qavradığımız gerçəklik, təkcə bizim yox, bəlli bir çoxluğun inandığı dəyərlərə çevrilir.
Eynşteyn: Onda belə çıxır, həqiqət də, gözəllik də, insandan asılı olan gerçəklərdir.
Taqor: Elədir.
Eynşteyn: Birdən insanlar yoxa çıxarsa, onda Belvederli Apollon1 öz gözəlliyini itirərdimi?
Taqor: İtirərdi!
Eynşteyn: Mən gözəlliyin bu sayaq yozulması ilə barışıram, ancaq həqiqəti belə yozmağı yanlış sayıram.
Taqor: Nə üçün? Həqiqəti insandan başqa da bir qavrayanmı var?
Eynşteyn: Bu dediklərimi doğrultmağa söz tapa bilməsəm də, ancaq mənim inandığım din elə budur.
Taqor: Gözəllik – bitkin bir harmoniyanın ideala yaxınlaşmasından doğur, bu özünün örnəyini Universal İnsanda göstərməkdədir; həqiqət isə bu Universal İnsanın şüurunun qavradıqlarıdır.
Biz, ayrılıqda götürülmüş kimsələr olaraq, kiçikli-böyüklü yanlışlıqlar eləyərək, sınaqlardan keçərək, şüurumuzu aydınladaraq, bu doğruluğu qavramağa yaxınlaşırıq, yoxsa, biz doğruluğu başqa necə qavraya bilərik?
Eynşteyn: Mən elmin doğru saydıqlarının, doğrudan da elə insandan asılı olmayan doğruluqlar, gerçəkliklər olduğuna sizi inandırmaq üçün söz tapa bilməsəm də, buna ürəkdən inanmaqdayam.
Götürün elə Həndəsədəki Pifaqor Teoremini, bu, insandan asılı olmayan bir gerçəkliyin, gözəyarı da olsa, doğruluğunu göstərmirmi?
Elə isə, insandan asılı olmayan reallıqlar varsa da, onda bu reallıqlara uyğun olan doğruluqlar da olmalıdır, bunlardan birinin danılması, elə o birinin də danılması deməkdir.
Taqor: Universal İnsanın qavradığı gerçəklər, insanca olan gerçəklər olmalıdır, yoxsa bizim, yəni ayrı-ayrı kimsələrin, qavradıqlarımızı da gerçəklik saya bilmərik, onlara ən azından elmi gerçəkliklər deyə bilmərik, ancaq elə insanın düşünmək bacarığı yaradan orqanlarından doğulan bu məntiqi düşüncələrin yardımı ilə qavradığımız elmi gerçəklər də, bizi addım-addım doğruluğa sarı aparır.
Hind fəlsəfəsinə görə, Brahma adlanan mütləq bir gerçəklik vardır, onu yalnız istəməklə qavramaq olmaz, onu sözlə anlatmaq olmaz. Onu qavramaq istəyən kimsə, büsbütün sonsuzluğa dalmağı, qovuşmağı bacarmalıdır.
Bu isə sözsüz, elmi həqiqət sayıla bilməz. Bizim bayaqdan söz açdığımız gerçəklər isə bəlli görünüşü olan gerçəklərdir, yəni onlar insan şüuruna gerçəklik təki görünürlər, ona görə də, bunlar ancaq insanca olan gerçəklərdir. Onu biz, Mayya2 da, ilğım da adlandıra bilərik.
Eynşteyn: Sizin, ola bilsin, hind fəlsəfəsindən doğan yozumunuza görə, bu ilğım dediyiniz yalnız ayrı-ayrı kimsələrin yox, bütün insanlığın qapıldığı bir ilğımdır.
Taqor: Elmdə biz bəlli bir düzənə uyaraq, öz şüurumuzun dar çevrəsindən qurtuluruq, ona görə də Universal İnsanın anladığı gerçəkləri qavraya bilirik.
Eynşteyn: Bu gerçəklik bizim şüurumuzdan asılıdırmı? Başlıca problem də elə budur.
Taqor: Bizim doğru adlandırdığımız, – gerçəkliyə subyektiv yanaşma ilə obyektiv yanaşmanın ağlabatan harmoniyasından yaranır, elə Universal İnsan da gerçəkliyə bu sayaq yanaşır.
Eynşteyn: Ona qalsa, biz gündəlik yaşamımızda belə, işlətdiyimiz predmetlərin varlığının insandan asılı olmadığını sanırıq.
Biz bunu, duyğu orqanlarımız arasında anlaşılmazlıq yaranmasın deyə eləyirik.
Örnək üçün, bu gördüyünüz stol, evdə bir kimsə olmayanda belə, öz yerində dayanıb-duracaq, yox olmayacaqdır.
Taqor: Elədir, dediyiniz durumda stol hansısa bir kimsə üçün görünməz olacaqdır, ancaq o universal şüurdan gizli qala bilməyəcəkdir. Mənim stol kimi qavradığım nəsnəni, mənim kimi şüur yiyəsi olan bütün kimsələr də belə qavrayacaqlar. 
Eynşteyn: Gerçəkliklərin varlığının insandan asılı olmadığını sözlə anlatmaq, doğrultmaq olmur, ancaq demək olar, yer üzündə yaşamış ilkin insanlardan tutmuş bugünəcən, bütün insanların hamısı buna inanmaqdadır.
Biz gerçəkliyi qavraya bilməyi, ancaq Universal İnsanın obyektivliyinə bağlayırıq, yalnız onun bacaracağı bir iş sayırıq.
Yəni bizim varlığımızdan, sınaqlarımızdan, anlağımızdan, istəklərimizdən asılı olmayan gerçəkliklər vardır, ancaq biz bunun nədən belə olduğunu sözlə anlatmaq gücündə deyilik.
Taqor: Elmin anlatdığına görə, stolun bərk bir predmet olması yalnız bir görünüşdür, elə bunun kimi də, insanın şüuru olmasaydı, onda onun stol təki anladığı predmet də olmayacaqdı.
Bununla yanaşı, stolun elementar fiziki varlığının, – elektrik yüklü, ara vermədən fırlanan, kiçik dənəciklərdən qurulduğu da artıq bəllidir, ancaq bunu bilməyimiz də elə insanın şüurlu olmasınna görədir.
Gerçəkliyi qavramanın gedişində Universal İnsanın şüuru ilə, ayrı-ayrı kimsələrin şüuru arasında arasıkəsilməz bir çəkişmə gedir.
Elmdə, fəlsəfədə, etikada, sürəkli bir qavrama prosesi getməkdədir. Məncə, insandan asılı olmayan hansısa müləq gerçəklik olsaydı belə, o bizim üçün büsbütün gərəksiz olardı.
Biz düşüncəmizi gücə salıb, baş verən olayların ardıcıllığını yalnız zamana görə dəyərləndirən, ancaq onların baş verdiyi məkanı gözardı eləyən bir düşüncə tərzi, başqa sözlə desək, başqa bir şüurlu yanaşma qondara bilərik, onda Dünyada baş verən olayların ardıcıllığı da yalnız zamandan asılı olar, haradasa not yazılarının ardıcıllığına görə çalınan musiqiyə oxşayardı.
Belə bir şüur üçün gerçəkliyi qavramaq, musiqi gerçəkliyini qavramaq kimi baş verəcəkdir, burada artıq Pifaqor Teoreminin azacıq da olsa anlamı qalmayacaqdır.
Tutalım, kağız adlanan gerçəklik var, o özü-özlüyündə ədəbiyyat adlanan gerçəklikdən çox-çox uzaqdır.
Kağızyeyən köstəbəyin qavramında ədəbiyyat adında bir predmet yerli-dibli yoxdur, ancaq insanın şüurunda ədəbiyyat adlı gerçəklik var, özü də o, kağız adlanan gerçəklikdən qat-qat dəyərlidir.
Ona görə də insan şüurundan, duyğularından asılı olmayan hansısa bir gerçəklik olsa belə, biz özümüzün insan şüurumuzla yaşadıqca, o, bizim üçün büsbütün gərəksiz, dəyərsiz olaraq qalacaqdır.
Eynşteyn: Onda belə çıxır, mən dinə sizdən çox inanmaqdayam.
Taqor: Mənim dinim – Ölümsüz İnsanı, Universal İnsan ruhunu öz varlığımda axtarıb tapmaq, onu qavramaqdır. Mən bütün bu dediklərimi geniş olaraq, “İnsanın dini” adlı hipotetik mühazirələrimdə göstərmişəm.
1 Belvederli Apollon–Burada, əski çağlarda yunanların Günəş, işıq tanrısı sayılmış Apollonun Vatikanın Belveder bağçasındakı mərmər heykəli anılır.
2 Mayya–induizmlə buddizmdə bir termin olaraq işlənməkdədir, bu inanclara görə, insanın öz qavramı ilə öyrənib bildikləri, gerçəkliyin ötəri-keçici görüntüləri–mayyalardır.
 

Ruscadan tərcümə: Araz Gündüz

azadliq.org 

Panik atak, başda panik pozuntu olmaq üzrə bir çox psixiatrik pozuntularda və bəzi fiziki xəstəliklərdə görülən sıx qorxu, qayğı,narahatlıq qarışığı bir narahatçılıqdır. Günümüzün dəyişən, həyat mühitlərində, həyat qayğılarının artması, maddi və mənəvi xaos ilə qeyri-müəyyənlik vəziyyətinin yaratdığı “heçlik duyğusu” nun çoxalması paralellik göstərən panik atak, bütün dünyada cəmiyyət sağlamlığını təhdid edər ölçüyə gəlmiş vəziyyətdədir. Mütəxəssislər tərəfindən “psixoloji bir sindrom” olaraq təsvir edilməsinə qarşı, xəstə, əksəriyyətlə yaşadıqlarının həqiqətən fiziki qaynaqlı problemlər olduğunu amma kimsənin xəstəliyinin gerçək səbəbini tapa bilmədiyini düşünməkdədir. Həkimlərin xəstənin vəziyyətinə “psixoloji” diaqnozu qoymasının ardından, bu səfər də şüursuz xəstə yaxınlarının rəftarı xəstəyə zərər verməkdədir. Panik atağın əhəmiyyətsiz bir problem olduğunun düşünülməsi və adama “xəstəlik xəstəsi” yaraşdırmasının edilməsi çaxnaşma Ataklı xəstənin vəziyyətini çətinləşdirir. Özünü yalnız və çarəsiz hiss eden xəstə isə sonsuz caresizlik içinə girməkdədir. Xəstəliyin başlanğıc yaşı dəyişənlik göstərir. Uşaqlarda çox nadir ortaya çıxan xəstəliyin ilk ortaya çıxış illəri 18-25 yaş arasıdır. Xəstəlik 30-40′lı yaşlarda üzünü ciddi şəkildə göstərir. Panik atagın genetik olub olmadığı mövzusunda hər hansı bir tapıntıya rast gəlinməmişdir. Panik atak böhranı gəldiyində 5-45 dəqiqə davam etməkdə və şiddəti xəstədən xəstəyə dəyişməkdədir. Panik atak xəstənin həyat keyfiyyətini mənfi təsir edən bir xəstəlikdir. Böhranlar və ölüm qorxusu kimi səbəblərlə xəstə evdə tək başına qala bilməmə, tək başına çölə çıxamamak kimi mənfiliklərlə rastlaşır. Davamlı başına pis bir şey gələcəyi və heckimsenin ona kömək etməyəcəyinə qorxan bəzi xəstələr peşələrini ictimai həyatlarını buraxmaq məcburiyyətində qala bilirlər. Xəstə bəzən şüur altında yığdığı qorxularını sanki gerçəkmiş kimi görə bilər. Qorxuların və yaşananların ciddi alınmaması isə ailəvi əlaqələrin zədələnməsinə belə yol aça bilməkdədir. təcrid bir həyat yaşayan xəstələrin vəziyyəti isə ağırlaşmaktadır. Panik hücumla çaxnaşma pozuqluq eyni deyil. Panik pozuqluq ürək böhranı keçirəcəyini, öləcəyini, hücumların təkrar olacağını, iflic keçirəcəyini düşünərək davamlı narahatlıq, qorxu içində olmaq şəklindədir. Bu pozuqluq iki şəkildə bilər: agorafobili ya da agorafobisiz. Agorafobi yalnız qalma qorxusudur. Bağlı yerlərdən sıxlıq yerlərdən uzaq durma, evdə tək başına qalmaq istəməmə kimi vəziyyətlər görülür. Çölə yalnız çıxmaqdan qorxar və ictimai olmaqdan çıxar. Panik atak müalicəsi mümkün olan bir xəstəlikdir. Xəstəyə əvvəlcə xəstəliyi necə nəzarət edə biləcəyi tədris olunur. Bunu bacara bilən xəstə irəliləyən zamanlarda çaxnaşma hücumu tamamilə həyatından çıkartabilmektedir. Panik atak müalicəsindəki ən böyük problem xəstənin fiziki bir narahatlığı olduğuna inanması və bu səbəblə psixoloji dəstəyi gec axtarışıdır. Edilən araşdırmalar, çaxnaşma hücum diaqnozu qoyulan xəstələrin yüzdə yetmişinin xəstəliyin nə olduğunu tapmaq üçün ən az on həkimə getdiyini göstərir. Bir çox dəfə tam səhiyyə nəzarəti (check-up) etdirmiş və gərəksiz bir çox dərman istifadə olan xəstə doğru yerə gəldiyində çaxnaşma hücum diaqnozu qoymaq isə asan olmaqdadır. Psixiatrlar və psixoloqlar tərəfindən müalicə edilən və dövr dövr dərman istifadə da tələb müalicə mərhələsində xəstənin həkiminə güvənməsi çox əhəmiyyətlidir. Güvən duyulan və rahat hissedilən bir mütəxəssisə gedilməsi müalicə müddətini tezləşdirəcək. Müalicə əsnasında nəfəs və istirahət məşqləri, atağın üstünə getmə texnikası və əzələ gərginliyini yox etməyə istiqamətli təlimlər xəstəyə öyrədilməkdə və tətbiq olunmaqdadır. Ən tez istifadə psixoterapiya texnikası bihevioral-koqnetiv müalicə metodudur. Panik atağın bir psixoloji xəstəlik olduğu qavranmalı, buna görə müalicəyə davam edilməli psixoloquna güvənməlidir.

Validə Abbasova

Psixologiya və Konsultasiya Mərkəzinin psixoloqu

pcc.az

Klassiklərdən birinin fikrinə görə, kitab ruhun dərmanıdır. Bir müddət əvvəl isə həkimlər sübut ediblər ki, mütaliə həm də güclü sağaldıcı prosedurdur. Bu gün inkişaf etmiş ölkələrin bir çox aparıcı klinikalarında yeni müalicə metodu – biblioterapiya tətbiq edilir.

Bu yaxınlarda Liverpul Universitetinin alimləri mütaliə zamanı könüllülərin beyin aktivliyindəki dəyişiklikləri müşahidə ediblər. Məlum olub ki, yüksək poeziyanın təsiri altında beynin emosiyalara cavab verən hissəsinin fəaliyyəti əhəmiyyətli dərəcədə normallaşır və özünə nəzarət hissəsi aktivləşir. Bu metodika məhz stressdən və müxtəlif fobiyalardan əziyyət çəkən pasientlərin realibitasiyası üçün yaradılmışdır.

Tədqiqatçıların fikrincə, müalicəvi kitabı hər kəs öz istəyinə uyğun olaraq seçə bilər. Yalnız biblioterapiyanın başlıca prinsiplərini yadda saxlamaq lazımdır: əsər cəlbedici olmalı, mütaliə təkcə zövq verməməli, həm də düşünməyə vadar etməlidir. Yaxşı olardı ki, əsərin baş qəhrəmanı nə vaxtsa oxucu ilə baş vermiş və hələ də onu narahat edən hadisələrlə üzləşsin.

Kitab həm də nikbinlik, inam yaratmalı və ya azacıq qüssələndirməklə ruhumuzu saflaşdırmalıdır. Bu məsələ ilə bağlı həkim psixiatr Orxan Fərəclinin də fikirləri var: “Kitabın insan psixikasına, dünyagörüşünün formalaşmasına təsiri uzun illərdir bilinən mövzudur. Lakin ayrı-ayrı ədəbi janrların psixikamızın konkret hansı sferasına təsir edəcəyi və bundan terapiya məqsədi ilə istifadəsi isə ayrıca maraq doğurur. Təcrübələrimiz göstərir ki, bəzi janrların hətta bəzi konkret müəlliflərin belə əsərlərinin müalicəvi təsiri vardır. Təcrübədə bunun şahidi olmağımıza baxmayaraq, əlimizdə bunu sübut edə biləcək elmi tədqiqat nəticələri yoxdur. Məhz buna görə də bu tipli terapiya metodlarını heç vaxt həmin xəstəliklərin əsas müalicə metodu kimi məsləhət görə bilmirik. Amma yardımçı metod olaraq sizə deyim ki, bu əvəz olunmazdır. Düzgün seçilmiş, bədii mətinləri mütəxəssislər tərəfindən təhlil edilmiş nağılların nəinki uşaqların psixikasının, hətta millət olaraq etnopsixologiyamızın formalaşmasına ciddi təsiri vardır”.

Bu istiqamətdə aparılan tədqiqatlarla tanışlıq “İntellekti yüksəldən və qəlbə xitab edən nə oxumalı?” sualını cavablandırmağa imkan yaradır:

Klassik ədəbiyyat...

Xüsusiyyətləri: ahəngli nəqletmə insanda müəyyən sabitlik hissi yaradır. Başqalarının səhvləri özününkülər barədə düşünməyə vadar edir.

Göstərişlər: əsəbi, nevroz, üzücü hallarda universal vasitədir.

Nizami Gəncəvi, Cəlaləddin Rumi, İohann Volfqanq fon Göte, Çarlz Dikkens, Lev Tolstoy, Viktor Hüqo, Teodor Drayzer, Onore de Balzak, Cek London, Fransua Rable, Migel de Servantes, Mirzə Fətəli Axundov, Hüseyn Cavid və b.

Detektiv və macəralar...

Xüsusiyyətləri: diqqəti, məntiqi, əzmi və müşahidə qabiliyyətini məşq etdirir. Qarışıq, həyəcanlı süjet xətti qəm-qüssəli fikirlərdən və problemlərdən yayındırır.

Göstərişlər: üzücü və psixi gərginlik hallarında.

Artur Konan-Doyl, Hilbert Çesterton, Aqata Kristi, Corc Simenon, Dan Broun, Çingiz Abdullayev və b.

Elmi fantastika, fentezi...

Xüsusiyyətləri: hadisələri və əməlləri həddindən artıq gərginləşdirərək onların hüdudlarını mümkün olduğu qədər genişləndirir. Xəstəyə öz düşüncələrini və istəklərini qorxusuz şəkildə qəbul etmək və onların digər şəxslərdə mövcudluğu ilə razılaşmaq imkanı verir.

Göstərişlər: fobiyaların (qorxu hissinin) mövcudluğu şəraitində və qəlibləşmiş həyat tərzində yaşayan xəstələrə tövsiyə olunur.

Jül Vern, Hüqo Vernbak və Herbert Uells, Con Tolkin, Klive Stapliş Luis, Stefani Mayer, Stiven Kinq, Brem Stoker, Meri Şelli, Edqar Allan Po, Namiq Abdullayev və b.

Poeziya...

Xüsusiyyətləri: dəqiq ritm orqanizmdə baş verən prosesləri normaya saldığı üçün şeir insanı müsbət enerjiyə yönəldir və özünə, öz gücünə inam yaradır.

Göstərişlər: depressiya hallarında, daha çox insultdan sonrakı bərpa dövründə loqopedik məşğələlərdə istifadə olunması tövsiyə edilir.

Aleksandr Puşkin, Anna Axmatova, Pablo Neruda, Lui Araqon, Cemal Süreyya, Attila İlhan, İmadəddin Nəsimi, Məhəmməd Füzuli, Nazim Hikmət, Mikayıl Müşfiq, Səməd Vurğun və b.

Nağıllar və folklor ədəbiyyatı...

Xüsusiyyətləri: müəyyən qədər ünsiyyət qaydalarını və müşahidəçiliyi öyrədir.

Göstərişlər: uşaqların hiperaktivliyi və çətin tərbiyə olunan yeniyetmələrin xroniki itaətsizliyi hallarında.

Miflər və əfsanələr, Hans Xristian Andersenin nağılları, “Qrimm qardaşlarının nağılları”, Azərbaycan nağılları (“Sehirli üzük”, “Şəms və Qəmər”, “Məlikməmməd”, “İsgəndər və fağır”, “Yeddi qardaş, bir bacı”), dastanlar (“Kitabi-Dədə Qorqud”, “Koroğlu”, “Nibelunqlar haqqında nəğmə”, “Tristan və İzolda”, “Beavulf dastanı”)

Fəlsəfi və mənəvi ədəbiyyat...

Xüsusiyyətləri: kainatın bütövlüyü və insanın bu bütövlükdəki yeri haqqında təsəvvür yaradır.

Göstərişlər: kəskin stress və xroniki depressiya hallarında.

Sokrat, Platon, Aristotel, Lüdviq Vitgenşteyn, Fridrix Nitşe, İmmanuel Kant, Artur Şopenhauer, Tao Te Çinq, İbn Sina, Nəsirəddin Tusi və b.

Yumoristik ədəbiyyat...

Xüsusiyyətləri: narahatlığı azaldır, münaqişəsiz ünsiyyət qurmağın yollarını öyrədir.

Göstərişlər: yeniyetmələrin keçid dövründə və əməliyyat sonrası əhval-ruhiyyəni yüksəldir.

Əziz Nesin, Yaroslav Haşek, Bernard Şou, Sabit Rəhman, Mirzə Ələkbər Sabir və b.

Göründüyü kimi, mütaliə təkcə biliklərimizi artırmır, həm də sağlamlığımızı möhkəmləndirməkdə bizə kömək edir. Deməli, kitab yalnız bilik mənbəyi deyil, həm də mənəvi və fiziki sağlamlıq mənbəyidir.

Kitabdan ayrılmayaq...

Hazırladı: Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında Bilik Fondunun əməkdaşları Elnarə Ağaoğlu və Şəlalə Nəqşani

Psixoloji məsləhət və psixoterapiya praktikasında hər gün insane həyatının vacib aspektləri ilə qarşılaşmaq olur. Məsləhətçi həmişə klientlə birgə əhəmiyyətsiz və mövcud problemləri müzakirə edir və klientə yardım göstərməyə cəhd edir:

- Gündəlik seçimlərin və yaxınlaşmaqda olan nəticələrin motivlərini araşdırmaq;

- Çoxsaylı emosional problem və qarışıq şəxsiyyətlərarası münasibətlərə icazə vermək;

- Daxili xaos hissini üstələmək – anlaşılmazlığı və dəyişikliyi pozitiv və məqsədəuyğun etmək.

Ona görə məsləhətçi dərk etməlidir ki, o, kimdir, nəçi ola bilər və klient onu necə görməyi ümid edir. Başqa sözlə desək, məsləhətçinin rollarını təyin etmək məsələsi yaranır. Məsləhətçini klientin həyati çətinliklərində onun professional məsləhətçisi, müəllimi, eksperti kimi görmək mümkündürmü? Bir çoxunu, əsasən yeni başlayan məsləhətçiləri psixoloji yardımda məsləhətçinin rolu məsələsinə olan universal cavabı qarışıqlığa gətirib çıxarır. Bu rol adətən məsləhətçinin ümumi nəzəri istiqamətindən, onun təcrübəsindən, şəxsi xüsusiyyətlərindən, nəhayət, klientin gözləmələrindən asılıdır.

Mütəxəssisin fəaliyyətinin effektivliyi daha çox onun məsləhətdə tutduğu yerlə şərtlənir. Belə aydınlıq olmadıqda məsləhətçi öz işində müəyyən nəzəri prinsiplərə deyil, yalnız klientin gözləmələrinə və tələbatlarına əsaslanacaqdır, onun istəklərini yerinə yetirəcəkdir. Klientlər çox vaxt gözləyirlər ki, onların gələcək həyatlarındakı müvəffəqiyyətlərə məsləhətçi cavabdehdir və məsləhətçi onların harada oxumaq, işdə yaranan konfliktləri necə həll etmək, həyat yoldaşından ayrılmaq lazımdırmı və s. kimi problemləri həll edəcəkdir.

Yeni başlayan məsləhətçi arxayınlaşa bilər ki, öz həyatının çətin suallarına cavab axtaran insanlar məhz ona müraciət edirlər və belə bir təhlüklə gözlənilir ki, məsləhətçi özünü klientin bütün suallarına cavab verə bilən birisi kimi göstərə bilər və ən qorxulusu – klientə öz qərarlarını qəbul etdirə bilər. Belə situsiyada məsləhətçinin öz rolunu düzgün anlamaması klientin ondan asılılığını daha da artırır və klientə müstəqil qərar seçimində mane olur.  Hər bir məsləhətçi kiməsə onun necə yaşayacağına dair göstəriş verə bilməz. Psixoloji məsləhət və psixoterapiya praktikasında çox vaxt məşhur psixoterapevt J. Bugentalın (1987) sir və biliklər haqqında söylədiyi sözləri xatırlamaq lazımdır: “Sirr biliyi əhatə edir, onda informasiya gizlənmişdir. Sirr sonsuzdur, biliyin isə sərhəddi var, bilik artdıqca sir böyüyür… Psixoterapevtləri klientlə söhbətə başlamaq və sirri rədd etmək cazibəsi güdür. Psixoterapevtlər çox şeyi bilmək məcburiyyətindədirlər, eyni zamanda sirr qarşısında ehtiram və ətaətkarlıq hissi keçirirlər. Açıq danışaq – biz heç vaxt tam biliklərə qadir olmuruq və ola da bilmərik. Hər bir terapiyada klientə sirri qəbul etməkdə yardım göstərməliyik…”

Məsləhətçinin rolu haqqında ən ümumi cavab məsləhət prosesi anlayışında gizlənir. Məsləhətçinin əsas vəzifəsi klientə özünün daxili eehtiyaclarını aşkara çıxarmağa  və onların istifadəsinə mane olan faktorların kənarlaşdırılmasına yardım etməkdir. Məsləhət prosesində klientlər öz davranışlarını, həyat tərzlərini ürəkdən qiymətləndirməli və öz həyatlarını nə cür və hansı istiqamətdə dəyişmək istədiklərinə qərar verməlidirlər.

M. Cox (1988) bunu “terapiya prosesinin strukturlaşdırılması” adlandırır ki, bud a birinci və ikinci ola bilər. Birinci strukturlaşma adı altında məsləhətçinin (psixoterapevtin) terapevtik mühitdə şəxsən iştirakı və bu iştirakın klient üçün nə dərəcədə məna daşıması nəzərdə tutulur. İkinci strukturlaşma – bu, klientlərin maksimal dərəcədə açıq olmasını təmin edən məsləhətçinin fəaliyyətidir. Birinci halda biz, məsləhətçi kimdir? İkinci halda isə - o, nə edir? Sualına cavab veririk. Terapevtik prosesi strukturlaşdıraraq məsləhətçi klientə səmimi olmaq təşəbbüsü verir. Bəzən məsləhətçinin klientin həmin an olduqca enerjili olmasını hiss etməsi zamanı təşəbbüsü məhdudlaşdırmaq lazım gəlir.  Başqa sözlə, məsləhətçi klientlərin “səmimi olma potensialını” aktivləşdirir və nəzarətdə saxlayır.

Məsləhət prosesinin belə anlayışını rəhbər tutaraq C. Wrenn (1965) məsləhətçinin vacib rolu funksiyalarını formalaşdırmışdır:

- Klientlə qarşılıqlı inam əsasında münasibətlərin qurulması;

- Özünü anlama alternativlərinin və klientlərin fəaliyyət imkanlarının aşkara çıxarılması;

- Klientlərin həyat şəraitinə bilavasitə daxil olmaq və onların özləri üçün böyük məna kəsb edən insanlarla münasibəti;

- Klientlərin əhatəsində sağlam psixoloji iqlimin yaradılması;

-Məsləhət prosesinin daimi təkmilləşdirilməsi

Belə olan halda məsləhətçinin rollarının tərkibini ümumi xüsusiyyətlərlə təqdim etsək, o zaman aydın olur ki, məsləhət prosesinin əsasını MƏSLƏHƏTÇİNİN ŞƏXSİYYƏTİ təşkil edir.

R.Kuçyans - Psixoloji məsləhətin əsasları

Tərcümə edənlər - Bayram Fuadov, Hüseynova Diyanə, Əlibəyova Aynur, Heybətova Xanım

Ailə terapiyası,ailə üzvləri arasındakı anlaşılmazlıqların, münaqişə və problemlərin ailə psixoloqunun köməyi və nəzarəti ilə çözümlənməsi prosesidir. Ailə hansı hallarda ailə psixoloquna müraciət edə bilər:

• Yeni ailə qurmaq üzrə olan gənclərlə bağlı problem yaranarsa
• Ailə üzvləri arasındakı problemlər varsa
• Ailə üzvləri arasındakı əlaqə və sərhədlər düzgün qurulmamışsa və bir-birini anlamasında ciddi problemlər varsa
• Antisosial davranışlar göstərən bir yeniyetmənin varlığı zamanı
• Ailədə xəstəlik, ani itkilər yaşanarsa
• Boşanmalar zamanı: boşanmış ailələrdə uşaqlarda və yeniyetmələrdə hansısa problemlər yaşanırsa
• Emosional qırğınlıq və aldatma varsa və s.

İndi çoxlarımız sual edəcək: Əvvələr də bu cür problemlər vardı amma ailə psixoloqu yox idi, problem həll olunmurdumu? Doğrudur, ailə içi problemlər hər zaman olub və olacaq da. Çünki ailə elə bir sosial strukturdur ki, illərlə bir-birindən tamamilə fərqli formada, fərqli ailələrdə, fərqli psixologiya və mühitdə, fərqli adət-ənənələrlə yetişdirilmiş iki insan bir araya gəlir, bir evin içərisində , bir həyat paylaşırlar. Təbiidir ki, sürtünmələr, çatışmalar qaçınılmazdır. Ancaq gəlin etiraf edək ki, əvvəllər ailə faktoru daha başqa cür qavranılırdı, ailə daha müqəddəs, daha bölünməz idi. Son illərdə hədsiz dərəcədə artan boşanmaların sayı da bugünkü “ailə” anlamının fərqli olduğu və yetərli dəyər görmədiyini sübut edir. Əvvəllər ağsaqqallar, ağbirçəklər vardı evlərimizdə, hansı ki, onların statusu bugünkündən daha böyük, daha güvənilir və yaxşı mənada ciddi tənzimləyici idi. Ancaq indi dövr və dövrün özüylə gətirdiyi tələblər və şərait çox dəyişib. Gənclər artıq özləri müstəqil bir həyat, ailə, münasibət istəyirlər və bəzən təcrübəsizlikləri, bəhs etdiyimiz ağsaqqal, ağbirçəklərin yoxluğu və ya dinlənilməməsi, insanlararası münasibətlərin artıq daha soyuq, güvənsiz və yıxıcı xarakter alması, dost faktorunun əsl mahiyətinin itirilməsi, müxtəlif sosial və məişət problemləri, əvvəlki dövrlərlə müqayisədə günümüzdə əsəb, stress, həyəcan pozunutusu, depressiya və s. halların artması bərabərində müxtəlif yönümlü problemlər gətirib çıxarmışdır.

Yeni qurulmuş gənc bir ailə düşünün, boşanmanın bir addımlığında olan. Evlənmədən öncə qurduqları xəyallar ilə gerçəklik arasında qatı bir sərhəd görmüş, çox keçmədən münaqişələr başlamış, səslər yüksəlmiş, qırıcı sözlər sərf edilmiş… Amma hisslər bitməmiş… Araya ailələr qarışmış… Biri razı,digəri narazı… Sərhədlər pozulmuş, gənc ailə çıxılmaz bir labirint içərisində ilişib qalmış…

Bir ailə düşünün,ya da çox düşünməyə nə gərək zatən ətrafımız dolu deyilmi, alkoqolun, narkotikin dağıtdığı, dağıtmaq üzrə olduğu və ya bədbəxt etdiyi ailələrlə.Bu ailə içərisində travma alaraq böyümüş bir uşağın cəmiyyətdəki mövqeyi və gələcəkdə quracağı dağılmağa və ya sürdürülməyə məhkum, daha bir bədbəxtlik saçan ailə həyatını düşünün. Nə addım atacaqlarının, bununla necə baş edəcəklərini bilmədən azıb qalmışlar yol ayrıcında…

Həyat yoldaşının onu saymaması, yetərli diqqəti verməməsi, dinləməməsi üzündən özünü ona təsdiqlətmək, “Mən də varam”, “Mən də bacarıram” deyə bilmək üçün o qədər başqa yollara girib çıxa bilməyənlər var ki…

Sonra balaca bir uşaq düşünün xroniki baş ağrıları, ürəkgetmələri ilə ailəsini həkim-həkim gəzdirən amma tibbi olaraq səbəbi anlaşılmayan… Bir yeniyetmə düşünün atası evdə daha çox olsun deyə özü evə sığmayan, anasına toxunmasın deyə heç evdən çıxa bilməyən ,hər gecə yuxusunda kabus deyə atasını görən uşaqları düşünün birdə… Yoldaşından əvvəlki sevgini, qayğını görə bilməyənlər, bununla baş edə bilmək üçün bir anlıq zəiflikdən istifadə edib başqa yerlərdə qayğı axtaranlar, sonra peşman olanlar, peşmançılıqlarının dilə gətirə bilməyib əsəbə, hirsə, şiddətə çevirənlər, ailəni idarə etmək istəyərkən sükanı itirənlər var birdə…

Bu sıranı təəssüf ki, o qədər artırmaq, o qədər uzatmaq olar ki… Sadəcə ətrafa bir qədər diqqət kəsilsəniz hər gün insanların nə qədər müxtəlif problemlərlə baş etmək məcburiyyətində qaldığını müşahidə edə bilərsiniz. Bax bütün bu problemlərin öhdəsindən daha rahat bir şəkildə gəlmək, qarşıdakının hisslərini doğru dürüst anlamaq, ailə bütovlüyünüzü qorumaq, ailənizdə xöşbəxt və rahat ola bilmək və övladınızı sağlam bir psixoloji mühitdə böyütmək üçün indi köməyinizə ailə psixoloqunuz çata bilər!

Niyə axı ilişib qaldığınız, dönüb dolaşıb eyni yerə qayıtdığınız o labirinti, onun rahat çıxış yolunu bilən biri ilə keçməyəsiniz ki…

Niyə öz ailə psixoloqunuzla azıb qaldığınız bu yolu daha az iz buraxacaq şəkildə keçib, yepyeni aydınlıq bir yola yetməyəsiniz ki…

Övladınızın mövcüd problemlərini öz ailə psixoloqunuzun köməyilə sağlam bir şəkildə yox etməyəsiniz ki…

Xoşbəxtliyin standart bir resepti yoxdur. Hər bir ailənin hüzur və xoşbəxtlik mənbəyi fərqli fərqlidir. Gəlin biraz düşünək… Daha rahat, hüzurlu və sevgi dolu bir ailə seçənəyi varkən, öz problemlərimiz içində boğulmayaq…

Hər zaman hüzurlu qalmağınız diləyilə…. 

Qasımova Fəridə

"Düşüncə" jurnalının redaktoru, AMEA -nın doktorantı

pcc.az