Düşüncə tərzindən, yaşadığı ölkənin qanunvericiliyindən, inam göstərdiyi dinindən asılı olaraq insanlar tərəfindən “mərhəmətli ölüm”, “xoş ölüm”, “intihara yardım” və ya sadəcə “intihar” kimi adlandırılan evtanaizya tibbi bir anlayış olaraq, sağalmaz bir xəstəlik səbəbi ilə, dözülməz ağrılar çəkən xəstəyə tətbiq edilən ağrısız ölüm mənasını ifadə edir.
Qədim yunan dilindən «eu» (yaxşı) və «thanatos» (ölüm) deməkdir. Tarixdə isə bu söz ilk dəfə ingilis alim və filosofu Francis Bacon tərəfindən 17-ci əsrdə istifadə edilib.
Həmçinin tarixdə daha çox yalnız bəzi xüsusi şərtlər altında qədim Yunan və Romada fərdlərin ölümünə icazə verildiyini müşahidə etmiş olur. Belə ki, həmin dövrlərdə sözügedən şəhərlərdə həkimin sağalmaz bir xəstəliyi müalicə etməsi və buna çox böyük vaxtını sərf etməsi həkimin imicini korlayan fəaliyyət kimi qiymətləndirilmişdir. Bu səbəbdən həkimlər ya xəstənin müalicəsindən imtina edir, ya da evtanaziya üsulunu tətbiq edirdilər.
Qədim yunan şəhər dövləti Spartada fiziki cəhətdən sağlamlıqları və güclərindən əksik doğulan uşaqlara qarşı da bu üsulun istifadəsi geniş yayılmışdır.
Babil və Assuriyada isə xəstənin öləcəyi və ya yaxşılaşa bilməyəcəyi təqdirdə həkim müdaxiləsi qadağan edilmişdir.
Mesopotamiyada müalicəsi mümkün olmayan xəstələrin çaya atılaraq öldürüldüyü bilinir.
Qədim Romada böyüklərə qarşı müxtəlif üsulların istifadə edilməsinə baxmayaraq uşaqları təbii hallarına buraxılaraq öldürüldüyü qeyd edilir.
Afinada həkimlər ölmək arzusu ilə müraciət edən xəstələrə müxtəlif zəhərlərin hazırlanması ilə evtanaziyanın ilkin üsullarını icra etmişlər. Bunun üçün xəstənin senata bir səbəb göstərməsi və icazə sənədi alması kifayət idi. Bütün bunlarla yanaşı dini cəhətdən düzgün qəbul edilməyən bu fəaliyyət cəmiyyətdə çox da xoş qarşılanmamışdır.
Bütün bunlarla yanaşı qədim dövrlərdə evtanaziyanın fəaliyyəti ilə bağlı bir-birinə zidd olan bəzi fikirlər də mövcuddur. Belə ki, bəziləri Hippokrat andına sadiq olaraq evtanaziyanın fəaliyyətinin yalnız orta əsrlərdə başladığını iddia etdiyi halda, digər bir qrup tədqiqatçılar tərəfindən Aristotel və ya Zenon kimi filosofların müalicəsi olmayan xəstələrə bir başa ölümə və ya sadəcə öz halına buraxılmasını təklif etdiklərini iddia edilir. Sokrat və Platon da bəzi xüsusi hallarda evtanaziyanın bir sıra formalarını təsdiqlədiyi bildirilir.
Xristianlığın inkişaf mərhələsində daha çox Tanrının verdiyi canı almaq kimi qiymətləndirilən bu üsul çoxlu halda psilənir və qəbul edilmirdi. Lakin bununla yanaşı evtanaziyanın və ya insanların ölüm seçmə hüququnun olduğunu müdafiə edən insanlar da olmuşdur. Həmçinin dövrün tanınmış yazarlarından olan Michel de Montaigne fərqli bir düşüncə tərziylə “yaşamağın bizi ölümdən daha ağır vəziyyətə salması ilə Tanrı özü könüllü ölümə icazə vermiş və könüllü şəkildə reallaşan ölüm ən yaxşısıdır” deyə qeyd etmişdir.
Evtanaziya sözündən ilk istifadə edən ingilis filosofu Francais Bacon həmçinin həkimlərin ölümü rahatlaşdıracaq bilgi və bacarığa sahib olmaqlarının lazımlılığından da yazmışdır.
Bunlardan əlavə John Dryden ve Charles Blount kimi ingilis yazarları da məhəbbət ağrısı, qürur, namus və ya səfalətdən dolayı intiharı dəstəkləyənlər sırasındadırlar.
Bu mövzuda ən gözə çarpan isimlərdən biri də məşhur filosof David Hume olmuşdur. Araşdırmaları nəticəsində insanların səfil bir həyatı məhz yaradıcısını xoşbəxt etmək üçün davam etdirməyə məcbur olan dini düşüncələrə qarşı çıxmış və insanların iradə azadlıqlarına xüsusi önəm vermişdir.
David Humenin fikirlərinin böyük dəstəkçiləri olmasına baxmayaraq İmmanuel Kant kimi filosoflar da mövcud olmuşdur ki, onlar intiharın bütün şərtlərdə düzgün olmadığını vurğulamış və əxlaq teoriyasına görə bunu rədd etmişdir.
Bundan əlavə Darvinizmin 19-cu əsrdə inkişafı ilə birlikdə “müqəddəs yaşam” anlamı böyük bir zərbə almış, həkimlər tərəfindən həyata keçirilən evtanaziyanın tərəfdarlarının sayı artmışdır. Eyni zaman da, arzu edilməyən və sağalma şansı az olan müəyyən xəstə qruplarına da evtanaziyanın tətbiq edilməsi mövzusu da Darvinizmin inkişafı ilə bərabər yüksək səviyyəyə qalxmışdır.
1868-ci ildə Ernst Haeckel Almaniyada fiziki və əqli olaraq müalicə edilə bilməyəcək insanların ağrısız bir halda öldürülməyini müdafiə etmişdir.
Evtanaziyanın icra üsulları
Evtnaziya üçün müraciət edən xəstənin mövcud vəziyyətindən asılı olaraq bu proses, ağrısız və ya az ağrılı iynə, yüksək dozada dərman verərək və ya xəstəni süni tənəffüs aparatından ayıraraq həyata keçirilə bilir. Bununla yanaşı evtanaziyanın reallaşmasının digər formaları da mövcuddur. Bu sinifləndirməyə əsasən evtanaziyanın icrası aktiv və passiv olaraq iki qrupa bölünür.
Aktif evtanaziya - bir başa olaraq, xəstənin müraciəti və ya xüsusi istəyi ilə yuxarıda qeyd etdiyimiz vasitələrlə ölümün reallaşdırılmasıdır.
Passiv evtanaziya - xəstənin ağrılarının azaldılmasından ziyadə heç bir müalicə üsulunun istifadə edilməməsidir. Bu, yalnız xəstənin yaşamını uzadan müalicənin tətbiqidir.
Haqqında danışdığımız evtanaziyanın bu iki fəaliyyət üsulu məqsəd və nəticə baxımından eyni olsa da müxtəlif cəmiyyətlərdə və müxtəlif hüquq sistemlərində onlara yanaşma da müxtəlifdir. Belə ki, bu iki evtanaziya üsulu arasında həqiqətən fərqlərin mövcudluğu, onların yaxşılıq dərəcələri və əgər biri digərindən daha yaxşıdırsa bunun passiv yoxsa aktiv evtanaziya olub-olmaması etnik və fəlsəfi nöqteyi nəzərdən müzakirəyə çıxarıla vacib suallardan biridir. Hazırda passiv evtanaziya daha yaxşı olduğu iddiası ilə bir çox ölkə və cəmiyyətlərdə xoş qarşılanır və hətta bəzi dinlərdə istifadəsi qəbul edilir. Lakin fəlsəfi nöqteyi nəzərdən isə passiv evtanaziyanın aktiv evtanaziyadan sadəcə hüquqi cəhətdən daha yaxşı ola biləcəyinə, praktikada isə əksinə olacağı iddia edilir. Eyni zamanda bəzi fikirlərə görə əxlaq çərçivəsində müzakirə edildikdə vacib olan evtanaziyanın necə deyil, hansı səbəbdən istifadə edilməsidir. Bu fikirə əsasən həkimin aktiv və ya passiv evtanaziya həyata keçirməsi arasında heç bir fərq yoxdur. Belə ki, passiv evtanaziya zamanı həkimin xəstəyə heç bir müalicə tətbiq etməməsinin özü də bir onu ölümə tərk etmək kimi qiymətləndirildiyindən, bununla xəstəni öldürmək qərarı arasında heç bir fərq görülmür.
Bir xəstənin ağrılarının dindirilməsi cəhdi belə, eyni məqsədlə yerinə yetirilməsə belə, yaşam müddətini qısaltma riski daşıdığı halda “dolayı evtanaziya” adlanır. Belə ki, həkimin yalnız ağrını azalmaq məqsədilə tətbiq etdiyi müalicə zamanı xəstənin həyatına son qoyularsa bu artıq “dolayı evtanaziya” kimi qiymətləndirilir.
Həmçinin evtanaziya ilə yanaşı işlədilən başqa bir ifadə isə həkim dəstəyi ilə ölümdür. Bu üsulun evtanaziyadan əsas fərqi isə ondan ibarətdir ki, bu proses zamanı ölümü reallaşdıracaq şəxs xəstənin özü olur. Belə ki, həkim xəstənin müraciəti və ya istəyi üzrə lazımı şəraiti yaradır. Lakin son mərhələdə ölümün icrası xəstənin öz üzərinə düşür. Bu üsulun evtanaziyadan ziyadə intihara daha yaxın olduğu düşüncəsi dünya ölkələrində bu üsul pislənərək daha az istifadə edilir.
Bütün bunlarla yanaşı evtanaziya xəstənin istəyindən və mövcud vəziyyətindən də asılı olaraq könüllü və məcburi olaraq da iki qrupa bölünür.
Könüllü eftanaziya zamanı xəstə -
- Dözülməz ağrılardan əziyyət çəkdiyi səbəbilə yaxın günlərdə həyatına son verilməsi üçün müraciət edir.
- Xəstəliyin son mərhələsində müalicədən imtina edir.
- Ağrıları kəsməklə bərabər ölümü tezləşdirən başqa bir müalicə üsuluna müraciət edir.
Məcburi eftanaziya zamanı isə xəstə
- Fiziki və əqli bacarıqsızlığı səbəbilə könüllü evtanaziyaya müraciət edə bilmir.
- Onun üçün faydalı hesab edilən müalicədən imtina edərək, təbii ölümünü gözləyir.
Həmçinin bir sıra hallarda xəstənin əqli və ya fiziki vəziyyətinin imkan vermədiyi təqdirdə yaxınları və ya müalicə edən həkimi tərəfindən xəstənin razılığı olmadan həyata keçirilən ölüm fəaliyyəti də məcburi evtanaziya olaraq qiymətləndirilir. Lakin mövcud vəziyyətin suiqəsd və ya həqiqətən evtanaziya olması isə hələ də müzakirəyə açıq bir məsələ olaraq qalmaqdadır.
Evtanaziya nə zaman həyata keçirilə bilər
Ümumi olaraq evtanaziyanın icrası üçün bir çox müxtəlif səbəblər ola biləcəyi halda müəyyən bir qrup halında əsas şərtlərini müəyyənləşdirmək mümkündür.
- Əvvəla, evtanaziyadan bəhs etmək üçün ilkin olaraq xəstənin olması gərəklidir. Burada xəstəlik anlayışı geniş mənada götürülmüşdür. Belə ki, əsas olaraq xəstəliyin növünü, müəyyənləşdirmək gərəklidir.
- Xəstəlik müalicəsi olmayan bir vəziyyətdə olmalıdır.
- Xəstəlik əzab verici dərəcədə olmalıdır.
- Qəsdli ölüm olaraq həyata keçirilməli, qəza olaraq reallaşmamalıdır.
- 3-cü bir şəxs tərəfindən həyata keçirilməlidir. Evtanaziya deyildikdə əsas icraçı kimi hüquqi nöqteyindən həkim nəzərdə tutulur.
- Ölüm məhz xəstənin mənfəətini nəzərə alınaraq icra edilməlidir.
- Evtanaziyanın icrası ağrısız şərtlər alrında həyata keçirilməlidir.
- Bütün hallarda xəstə evtanaziya istəmədiyi təqdirdə fəaliyyət icra edilməməlidir. Ən ağır xəstələrin belə yaşama arzularına hörmət edilməlidir.
lent.az