Düşüncə Jurnalı

header photo

Nəticə göstərilir : "Uşaq Psixologiyası"

Güclü qız uşağı böyütmək üçün necə tərbiyə edək?

Qızınızın, onu yalnız özü olduğu üçün sevdiyinizi bilməsini təmin edin.
Məsələn: qızınızı sağlam bir şəkildə qidalanması üçün təşviq edin, ancaq bu mövzuda ilişməli olmayın. Qızınızın düşüncələrini dinləyin, xüsusiliyini təqdir edərək olmaq istədiyi adamı ola bilməsi üçün köməyinizi əsirgəməyin. Qızınız, meydana gətirməyə çalışdığı şəxsiyyəti etibarlı olaraq görmənizə və yavaş yavaş ortaya çıxan gənc qadını fərq etmənizə ehtiyac duyar.
Bərabər gəldiyinizdə döyüşlərə müdaxilə etmədən keçməyin.
Qız uşaqları ilə əlaqəli şiddət (dedi-qodu, xaricləmə kimi) və fiziki şiddət haqqında danışın. Ancaq bütün qızların mərhəmətsiz olduqları nəticəsinə çatmayın, qruplaşan qızlar gördüyünüzdə ‘qız uşaqlarıdır…' kimi şeylər söyləməkdən qaçın. Bunun yerinə, qızların əlaqəli güclərini və ədalət duyğularını təsdiqləyin, hirs kimi güclü duyğularını təyin etmələrinə köməkçi olun, əlaqələrindəki dəyişmələri təsir edəcək daha doğrudan və müsbət üsullar tətbiqləri üçün dəstək verin.
Qızınızı dinləməyə nizamlı zaman ayırın
Qızınızın, anlayışlı və dinləməyə həvəsli olacağınızı bildiyi sabit və təxmin edilə bilər zamanlar yaradaraq (avtomobildəykən ya da gediş edərkən kimi), nəhayət iç dünyasına girmənizə icazə verməsini təmin edə bilərsiniz. Problemlərini onun üçün həll etməyin; yalnız yaşadıqlarını təsnif etmək üçün sizi istifadə etməsinə icazə verin. Öz-özünə tapacağı cavablar, nəhayət yaşamaq üçün istifadə edəcəyi üsullar olacaq. Yalnız dinləmək, müdaxilə etmədən ona danışması və özünü kəşf etməsi üçün ona etibarlı bir sahə açmaq, həm özünə inamını sağlamlaşdıracaq, həm də öz yolunu tapması üçün ona köməkçi olacaq.
Ona filmlərdəki cinsəllik ilə gerçək həyatdakı cinsəllik arasındakı fərqi izah edin.
Qızınızla yaşına uyğun bir şəkildə seks və cinsəllik haqqında danışmanız çox əhəmiyyətli. Qızınız böyüdükcə, mediadakı obrazlarla sağlam cinsilik arasındakı fərqi anlamasında köməkçi olmanızın əhəmiyyəti getdikcə artar. Qarşılıqlı anlayış içərisindəki müzakirələrlə bu fərqi anlamasını təmin edə bilərsiniz. Seksualın əksəriyyətlə eşq, yaxınlıq ya da duyğular olmadan təsvir edildiyindən bəhs edə bilərsiniz. Qızınız uyğun yaşa gəldiyində, ona seksualın daxil olduğu yetkin, sağlam və sevgi dolu bir əlaqənin nə olduğunu izah etməyə başlaya bilərsiniz.
Qadın olmaq, menstruasiya görmək ilə əlaqədar suallarını sizinlə paylaşa biləcəyindən əmin olun. Ona təqdim edəm edər kimi izah etmək yerinə, danışmağa ehtiyacı olduğunda sizinlə hər şəkildə danışa biləcəyini bilməsini təmin edin.
Birlikdə əylənin
Güclü bir qız uşağına sahib olmaq, həyəcanverici və enerji dolu ola bilər. İkinizin də zövq aldığı fəaliyyətlər tapın və bunları nizamlı olaraq birlikdə edin. Qızınız böyüdükcə bu əlaqəni itirməmək üçün çalışın - çətin anlarla qarşı-qarşıya qaldığınızda paylaşdığınız bu xüsusi bağa sahib olduğunuz üçün şükr edəcəksiniz.

qadinlar.biz

Go Back

Uşaqlara qarşı yönələn təcavüz halları

Uşaqlar dünyaya gələndən siz onları sevərsiz, öpərsiz, qucaqlayarsız, incitməyə qıymarsız, qoruyarsız onları. Ancaq uşaqlar böyüdükcə bağçaya, məktəbə gedər, həyətə düşər digər uşaqlarla tək başına oynadığı zaman onu artıq  siz qoruya bilməzsiniz.  Uşağın özünü qoruması üçün onda müəyyən davranışlar aşılamaq lazımdır. Ancaq  bəzi valideynlər bu mövzuya elə məsuliyyətsiz yanaşırlar ki, sanki bu xəbərlə bağlı qəzetlərdə, saytlarlarda, televizorlarda heç rast gəlməyiblər. Sanki belə hadisələr heç olmurmuş kimi, uşaqlara qarşı təcavüz yoxmuş kimi, kolların arasında tülkülər, xain gözlər, böyük  uşaqların  azyaşlı uşaqlar üzərində təcavüzü yoxmuş kimi... Halbuki valideynlərin  ürəkləri parçalanması lazım gəldiyi halda onlar  bu mövzuya biganə qalırlar. 6-7 yaşında uşağına davranış refleksi aşılamadan onu tək başına həyətə buraxarlar. “Bizim məhlədə hamı bir-birini tanıyır, elə bir hadisə ola bilməz” deyirlər. Ancaq düşünmürlər ki, uşağın oynadığı həyətə yad birinin gəlib uşaqla danışması heç də çətin bir iş sayılmır.                                  

Uşaqların təcavüzə uğramamaları üçün onlarda davranış refleksləri evdə valideynlər tərəfindən həyata keçirilməlidir. Təəssüflər olsun ki, bir çox valideynlərin bu refleksi uşaqda formalaşdırmaq barədə bacarıqları yoxdur... Uşaq əynini isladanda 3-4 nəfər insanın yanında ana uşağını soyundurub əynini dəyişdirən zaman uşaq tanımadığı insanların yanında çılpaq halda qalır və uşaq bunun adi bir hiss olduğunu öyrənir. Ana bunu etməklə uşaqda olacaq utanma hissinin yaranmasına maneə olur. Əziz valideynlər, uşağınızın da bir insan olduğunu, onun da insani duyğuları olduğunu unutmayın...

Bəzi valideynlərsə uşağını təcavüzdən qorumasını lap üst səviyyəyə çıxarar, uşağı qorxudaraq düzgün davranış formalaşdırdıqlarını zənn edərlər. Uşağını təcavüzdən qorumaq istəyən valideynlər əvvəlcə qorxularını kənara atmalıdırlar. Bu prosesə ağlı ilə ciddi yanaşmalıdırlar ki, uşağı ona qarşı uzanan əli tuta bilsin, yaxud fəryad ilə ordan qaça bilsin.

Təcavüzün nə olduğunu bilməsə belə uşaq yolunda getməyən bir şey olduğunu necə anlamalıdır? Bayaqdan deyilən “davranış refleksi” nədir? Uşağa necə aşılanmalıdır? Məsələn, bildiyimiz kimi uşaqlar 2 yaşına kimi analarını izləyərlər. Anası tualetə, hamama girdiyində uşaqlarda anaları ilə birlikdə içəri girmək istəyərlər. Uşaq içəri girmək istəyirsə qoyun girsin, ancaq bir şərtlə ki, üzünü çevirsin sizə baxmasın. Biz bununla uşaqda davranış refleksi aşılayarıq ki, uşaq öz bədəninin çılpaq olduğunda kiminsə ona baxdığında, onun bədəninə toxunmaq istəyəndə bunun normal bir hiss olmadığını anlasın. Yaxud valideyn əynini dəyişəndə 2-3 yaşlı uşaq anaya baxsa nolar, baxmasa nolar deyir valideynlərimiz... Halbuki uşaq çılpaq bir bədənin görülməsini anormal bir davranış olduğunu qavrayıb narahat olmağa başlamalıdır. Eləcə də uşağın paltarını dəyişərkən uşaqdan icazə alınmalıdır. Əgər uşağın bədəni üzərində siz istədiyiniz kimi toxunacaqsınızsa, bu vaxt uşaq öz bədəninin toxunulmasına öyrəşər. Tanımadığınız pis niyyəti olan bir adam öz paltarını, uşağın paltarını çıxardanda uşaq buna qarşı mübarizə apara bilmiyəcək. Çünki, ana uşağın paltarını onun istəyi olmadan zorla çıxardanda uşaq nə qədər etiraz etsə də, nə qədər qışqırsa da, ağlasa da bunun işə yaramadığını öyrənmişdir...  Bununla da yad  birisi uşağın paltarını  çıxartması uşaqda eyni vəziyyət yaradır deyə uşaq bu bu vəziyyətin anormal olduğunu hiss edə bilmir... Yaxud da bəzən uşağı sevərək oxşayan zaman uşağın dodağını, cinsi üzvlərini öpürlər.  Bu hərəkət qəti olmaz. Biz bu OLMAZı uşaq üçün əxlaqa zidd davranışdır deyə  demirik. Bəs nə üçün olmaz? Çünki, uşaq onun dodağına, boynuna, cinsi üzvünə toxunulduğunda, əl uzadıldığında geri çəkilməyi öyrənməlidir. Bu uşaqda refleks halında formalaşmalıdır. Siz uşağınızın bədəninin həmin bögəsinə toxunsanız, oxşasanız, öpsəniz bu həssas duyğular uşaqda adiləşər, uşaqda davranış refleksi formalaşmaz. Başqası da bu hərəkəti uşağa qarşı etsə uşaq çəkinməz və ən əsası özünü qoruya bilməz. Bu baxımdan təhlükəlidir. Yoxsa “uşaqdır, bu hissləri necə başa düşə bilər” söhbəti deyildir...     

Uşağa bu tipli davranış refleksləri ailədə formalaşsa uşaq ona qarşı uzadılan əlin təhlükəli olduğunu anlayar, fəryad ilə həmin yerdən uzaqlaşar. Bu kimi davranışlar uşaqda aşılanmalıdır ki, uşaq belə vəziyyətlə üzləşsə durub saf-saf  baxmasın, özünü qoruya bilsin. Uşağınızın davranışlarını saflaşdırmayın, çarəsizləşdirməyin, əziz valideynlər.  Uşağınıza  əl uzadıldığında  öyrədin ki, fəryad ilə ağlasın, qışqırsın, qaçsın...

Bəzənsə valideynlər bax qızım(oğlum) sənin yanına tanımadığın  kimsə gəlsə qaç, kimsə səni danışdırsa qaç demək də düzgün deyildir.  Uşaq bunun fərqinə varmadan  əqli olaraq deyil, refleks halına almış duyğuları onu narahat etməlidir. Yoxsa uşaq təcavüzə uğramasın deyə onu qorxuzaraq sosial fobiyasının yaranmasına səbəb olarsınız.  Uşağı qorumaq məqsədilə ona yaxşılıq etmək istərsiniz, amma uşağa ətrafdakı insanlardan qorxmağı öyrədərsiniz.  Əziz valideynlər, uşağı belə qorxutmaq əvəzinə ona müəyyən davranış refleksi aşılasanız uşaq ona yönələn hadisəni əqli olaraq başa düşməsə də duyğu refleksləri vasitəsilə  hiss edəcəkdir.

Əminə İsrafilzadə

ADPU-nun Pedaqogika və Psixologiya fakültəsinin magistrı

                               

 

                                                

Go Back

Uşaqlar və yalanlar

                        

  Uşaqlar nə vaxtdan  yalan və gerçək anlayışlarını ayırd etməyə başla-yar ?

  Xəyalla gerçəyi ayırd edə bilməmək kimi səbəblərlə doğru olmayan şeylə-ri söyləmək, adətən, 3-7 yaş arasında oyun zamanı özünü göstərir. İstər oyun əsnasında olsun, istər olmasın, uşağın xəyal gücünü, doğru olmayan ifadələ-rini "yalan" adlandırmaq olmaz. Uşaqlar 7 yaşında mühakimə etməyə, 11 yaşda isə doğru ilə yanlışı ayırd etməyə başlayır.

  Uşaqların yalan söyləməsinə səbəb nələrdir ?

  Uşaqlar bir çox səbəblərdən yalan söyləyə bilərlər. Uşağın yalanı hansı və-ziyyətdə və kimə söylədiyinə diqqət edilməlidir. 7 yaşdan kiçik uşaqlarda xəyal məhsulu ola biləcək yalanlar ya da diqqət çəkmək üçün yalanlar ola bilər. Bu yaş qrupunda və bu vəziyyətlərdə "yalan" kəlməsini işlətmədən uşağa uyğun cümlələrlə doğru olanı başa salmaq lazımdır. 11 yaşdan sonra-kı yalanlarda uşaqlar yalnız ana-atasına yalan danışırlarsa, hansı mövzuda danışdıqlarına fikir vermək lazımdır. Yalnız ana-ataya söylənilən yalanların altında çox vaxt onların verəcəyi reaksiyadan çəkinmək yatır.

  Ailələr övladlarının yalan söylədiyini bildikdə nə etməlidirlər ?

  İlk öncə uşağın hansı səbəblə yalan danışdığını öyrənmək lazımdır. Uşaq təkcə valideynlərinə yalan danışırsa, nə üçün  onların verəcəyi reaksiyadan qorxur ? Bu, mütləq üzərində düşünülməsi lazım olan məsələdir. Yalan or-taya çıxanda aşırı və yanlış reaksiyalar, sözəl və  ya fiziki şiddət kimi, yəni, yanlış davranışa yanlış cavab vermək həll deyil. Uşağın şəxsiyyəti deyil, davranışı hədəf alınmalıdır. Nəsihətin az, dinləmənin çox olduğu bir dialoq qurulmalıdır. Bunlara rəğmən davam edən yalanlarda bir mütəxəssis dəstəyi almaq vacibdir.

  Valideynlərin söylədikləri ilə davranışları arasında uyğunluq olmalıdır. Onlar öz övladlarını bacı-qardaşı və ya başqa uşaqlarla müqayisə etməsələr yaxşıdır. Həmçinin ana-ata uşağı təhdid etməməlidir. Valideynlər öz yalan-larına uşaqlarını ortaq etməməlidirlər : " Etdiyimiz bu şeyi anana / atana de-məyəcəksən." və s. Əgər uşaq yalan danışırsa, valideyn olaraq, bunu bildi-yimizi ona hiss etdirməliyik. Ana-ata uşağın yalan danışdığını aşkarladıqda ovçu kimi yalanını tutmağa çalışmamalıdır. Bu, uşağa güvənilmədiyini gös-tərir və uşaq "onsuz da mənə güvənmirlər" deyib yalanlarına davam edər. Ona kifayət qədər sevgi göstərilməlidir. Övladınızın yalan söylədiyini mü-əyyən etdiyinizdə onu bu vəziyyətlə üzləşdirib rəy bildirməyin. Yalanın hər növünə qarşı olduğunuzu sadəcə övladınızı xəbərdar edərək deyil, yaşaya-raq, örnək olaraq göstərin.

  Uşağın doğrunu söylədiyindən əmin olmaq üçün kontrol edilməlidir. Uşa-ğa "dərslərin qurtardımı ? "  sualını vermək əvəzinə, "etdiyin tapşırıqları görmək istəyirəm." deyin. Bu davranış həm kontrol ediləcəyi üçün tapşırıq-larını düzgün etməsinə yardımçı olar, həm də yalan danışmasını əngəlləyər. Həmçinin, uşaqlara tez-tez nə etdikləri ya da nə gördükləri anlatdırılmalı, müxtəlif bəhanələrlə davranışlarının səbəbləri soruşulmalıdır.

  Uşaqları yalana yönəldən digər faktor isə qorxudur. Evdə oyun oynayarkən qonaq otağındakı bir suveniri sındıran uşağın "mən eləmədim." deməsi əs-lində özünü qoruma ehtiyacındandır. Belə vəziyyətdə uşağa əsəbiləşmək ye-rinə, "gəl bir daha düşünək, ola bilər səhv xatırlayırsan." deyərək onu yön-ləndirin. Hər kəsin zaman-zaman nələrisə qıra biləcəyini başa salın. "Sən yalan danışırsan." deyə bağırmaq uşağın yalan danışmasını artırar.

  Patoloji yalanlar : Heç bir qazancı olmadığı halda düşünülərək planlanmış yalanlardır. Daha çox yeniyetməlik dövrünün əvvəllərində müşahidə edilir və tədbir görülməzsə, həyat boyu davam edər. Bu cür yalanlar başqa dav-ranış problemləri ilə birlikdə olur - məktəbdən və ya evdən qaçmaq kimi.

  "Yalan yalanı gətirər" deyiblər. Çalışın ki, özünüz dürüst olasınız. Övladlarınız  təkcə bu dürüstlüyü sizdə görsə, kifayətdir məncə. Nə yalana ehtiyac qalacaq, nə də bunun üçün geniş tədbirlər görməyə."

 

Qaynaqlar : www.hamileportal.com

                    www.e-psikiyatri.com

                   www.aktuelpsikoloji.com

 

Tərcümə etdi : Əlizadə Türkan - ADPU ( Təhsildə sosial-psixoloji xidmət )

 

  

Go Back

Valideynlərin uşaqlarda itirdikləri güvən problemi

Ata-ananın uşağına verə biləcəyi  ən qiymətli hiss güvən hissidir.  Əgər uşaq valideylərindən güvən hissini doya-doya ala bilirsə, öz kollektivindən güvən hissini ala bilirsə, şiddətə məruz qalmırsa,  “dərsini niyə etməmisən?  sənin kimi tənbəl uşaq heç görmədim”, “sənin kimi uşaqdansa heç uşağım olmayaydı kaş”  valideynlər bu tipli uşağın duyğusuna xitab edilən cümlələr işlətmədikcə, şiddət görmədən,  uşaq olduğu halı ilə evin içərsində qəbul edilirsə, o evin içərsində uşaq xoşbəxtdirsə,  anasından əmindirsə o uşaqda güvən problemi olmaz. Uşaq nəyə görə anasından əmin olmalıdır? Anasının onu döyməyəcəyindən, onu söyməyəcəyindən, onu təhqir etməyəcəyindən əmin olmalıdır. 

Çox təəssüflər olsun ki, bəzi anaların tez-tez istifadə etdikləri yol şiddətdir. Uşaq hər dəfə səhv etdikcə onu döyən, söyən, təhqir edən anası vardır. Məsələn, 30 yaşlı bir ana 4 yaşlı uşağına şiddət yaşadır. Nə üçün yaşadır bu şiddəti?  Uşaq onun dediyinə əməl etmədi deyə. Halbuki uşaq 3 ildir ki, dünyaya gəlib. Uşağa imkan vermir ki, dünyanı tanısın. Ananın dediyi qaşığı sağa qoy, uşağın etdiyi qaşığı sola qoymaq, ana uşağa gəl deyir, uşaqsa gəlmir. Anaların “uşaq mənə qulaq asmır, sözümü uşağa keçirə bilmirəm” deyərək yumruqlarını sıxaraq uşağın üstünə gedərkən uşağın içində ata-anaya qarşı olan güvən hissi itib yox olur...  Hələ uşaq nəyin yaxşı, nəyin pis olduğunu anlamağı dövrdə ata-ana dişlərini sıxmış halda uşağın üstünə gedib onu yiyəcəkmiş kimi təzyiq göstərirsə...  Bu vəziyyətdə hansı uşaqdaki güvən hissinin olduğundan danışa bilərik... Halbuki sağlam ruha sahib olan bir uşağın içində daşıyacağı ən önəmli hissdir güvən hissi...  Ata-analar içlərində olan bir eqoya sahib çıxa bilmədikləri üçün, uşaq onların sözünü yerinə yetirməməsi qarşısında öz aqressivliklərini uşağın üzərində çıxartmasından əlaqədar olaraq uşaqların onlara qarşı güvən hissi itmiş olur. Yaxud qonaqlıqda uşaq əlindəki stəkanı yerə salıb sındırdı deyə ana qışqırtı ilə “çolaqsan niyə əlindəkini yerə saldın” deməklə hamının yanında uşağın qürurunu sındırmış olur. Uşaq da içində deyir ki, “mənim anam budur, etdiyim hər səhvə görə həmişə məni əzdirən, Allah məni niyə bu anaya göndərmiş deyər”...  Belə ananın əlində pərişan hisslər keçirər uşaq. Halbuki o, yeriməyi , oturmağı, danışmağı, əşyalarla necə rəftar edilməsini- stəkanı tutmağı  yeni öyrənən dövrdə ona qarşı düzgün rəftar etməyi bilməyən bir ananın övladıdır. Səhv etməyə imkan verməyən bir ananın övladıdır. İnsanların içərsində onu alçaldan bir ananın övladıdır. Onun ruhunu görməyən bir ananın övladıdır. Bu vəziyyətdə uşaq nə edər? Özünü qorumağa çalışar. Ona qarşı bir söz deyənin cavabını verər, valideynləri ilə tərs danışar, onlara əsəbləşməyə başlayar. Bu da uşağın özünü qorumaq üçün istifadə etdiyi yollardır. Kimdən qorumaq üçün? Ata və anasından...

Əziz valideynlər, uşağınızı tərbiyə etməzdən əvvəl birinci özünüzü tərbiyə edin.  Onsuzda uşağınız sizin açdığınız cığırın ardınca gedəcəkdir. Əvvəlcə, güzgüyə baxın, səhvlərinizi görməyə çalışın, özünüzü uşağın yerinə qoyun, sizə belə rəftar edəcək ata-anaya necə münasibət bəsləyərdiniz?  Belə hərəkətlərinizlə uşağınızda dərin izlər, məsafələr buraxmayın. Uşaqlarınızı olduğu kimi qəbul edin, başqası olmasını istəməyin. Uşağınızın ruhuna diqqət edin. Uşaq böyütmək demək onun saçlarını daramaq, onun qarnını doyuzdurmaq demək deyildir... Uşağın ruhuna da arada baxın... O parçalanmış ruhuna çarə axtarın...

 

Əminə İsrafilzadə

ADPU-nun Pedaqogika və Psixologiya fakültəsinin magistrantı

Go Back

Uşaqlarda 2 yaş sindromu

                   

  Uşaqların inkişaf dönəmlərində 2 yaş valideynlərin çətinlik çəkdikləri yaş dövrlərindən biridir. Bu yaş dönəmində uşaqlar həm çevrəsini, həm də dün-yanı kəşf edirlər.

  Özlərini ifadə etmək və hər şeyin özlərinə aid olmasını istəyərlər. 0-3 yaş dövründə həm də güvən hissi  inkişaf etməyə başlayır. 2 yaşda uşaqlar fizi-ki, zehni, dil, sosial, emosional və cinsi inkişaflarında bir qisim özəlliklərə sahibdirlər. 2 yaşlı uşaqlar hoppanar, tullanar, dırmaşar, qaçar - həmişə hə-rəkətlidirlər. Tək başına pillələri enib qalxar, barmaq uclarında yeriyə bilər, əl-üzlərini yuya bilər, köynəkləri düymələyərlər. 2 yaş uşaqları ad və soya-dını söyləyə bilərlər, tek cümlə və ya sadə sözlərlə danışarlar, bəsit suallar verərlər, danışdıqları rahat başa düşülər, "niyə ?" sualını çox istifadə edərlər.

  2 yaşlı uşaqlar digər uşaqlarla oynamaq istəyər, lakin doğru ünsiyyət qura bilməzlər. Buna baxmayaraq, özlərindən balaca uşaqları çox sevərlər. Pay-laşmağı sevməzlər, xəyali oyun dönəmidir, öz-özlərinə danışıb oynaya bilər-lər. Hər şeyin özlərinə aid olmasını istədikləri üçün aldıqlarını geri vermək istəməzlər. Onlar istəklərinin yerinə yetirilməsini istəyərlər, tez əsəbiləşər-lər və bağırıb-çığırıb yumruq ata bilərlər. Yeməyi, yatmağı istəməmək, nə deyilərsə əksini etmək, ana-ataya vurmaq, özünü yerə atmaq, başını vurmaq kimi şikayətlər 2 yaş sindromunu göstərə bilər.

  Bunları əsla etməyin :

- Övladınızı əsla cəzalandırmayın, onu pis uşaq olmaqda günahlandırmayın.

- O, əsəbiləşdikdə buna əngəl olmayın.

- Uzun açıqlamalar verməyin.

- Qadağalar qoymayın.

- Onunla inadlaşmayın.

- Sual verməsinə izn verin.

- "Xeyr" kəlməsini çox istifadə etməyin.

  Bunları edin :

- Diqqətini başqa istiqamətə yönəltməkdə yaradıcı olun.

- Alternativ variantlar təklif edin.

- Övladınıza sərbəst olacağı şərait yaradın, duyğularını və özünü göstərmə-sinə icazə verin.

- Enerjisini boşaltmasına imkan verin.

- Uşağınızla birlikdə zaman keçirin.

- Lazım olarsa, bir mütəxəssisdən yardım alın.

  2 yaş dönəminin ən böyük məsələlərindən biri də qidalanmadır. Yemək məsələsində aşırı israrçı olmaq, ətrafı çirkləndirəcək deyə zbaşına yeməsinə izn verməmək, zorla ağzını açdırıb yemək yedizdirmək uşağın sərbəstləşmə-sinə böyük zədədir. Bu vəziyyətdə uşaqlar inadlaşaraq yeməyi rədd edə bi-lər. Yeməyi ağzında saxlamaq, tüpürmək tez-tez müşahidə edilən situasiya-lardır. Uşaq ac olanda qabı önünə qoyub , yeməyi əlləməsinə, ağzına apar-masına izn verərək yemək yeyə bilmək uğurunu qazanmasına kömək olun. Qidalanması üçün ehtiyacı olan, lakin xoşlamadığı meyvə və ya tərəvəzləri sevdiyi yeməklərin içərisində və fərqli şəkildə ona təqdim edə bilərsiniz. Bu qida rəddinin qarşısını ala bilər.

  Hər şeyə "cızzz" demək olarmı ?

  Qətiyyən hər şeyə "cızz" deyərək önündən qaldırmayın. Əllədiyində əşya-lara və özünə zərər vermirsə, əlləsin,toxunsun, ağzına aparsın. "Cızzz" sö-zünü sadəcə ən təhlükəli vəziyyətlərdə işlədin.

  Uşaq yetişdirərkən qərarlı və səbrli ola bilmək ən həssas nöqtədir. Birdən dəyişən sevgi və ya sevgisizlik, sevginizi şərtlərə bağlamağınız uşağınıza edəcəyiniz ən böyük pislik olacaqdır.

Qaynaqlar : www.psikoterapi.pro

                    www.mynet.com

Tərcümə etdi : Əlizadə Türkan - ADPU ( Təhsildə sosial psixoloji xidmət)

 

Go Back

Ataları tərəfindən qayğı görən körpələrin fərqi

    Atanın körpə ilə əlaqəsi uşağın ruh və bədən sağlığı baxımından son dərəcə vacibdir. Bu əlaqə ana bətnində başlanıla bilər. Ata və körpə arasındakı əlaqə və diqqət göstərilməsi lazım olan həssas mövzuları bu yazıda tapacaqsınız.

   Ata və körpə arasındakı əlaqə körpə ana bətnindəykən başlayar. Ananın bətninə toxunan və onunla danışan ata həm dünyaya gələcək uşağına qarşı olan bağını gücləndirir, həm də onunla danışarkən ya da həyat yoldaşının bətnini oxşayarkən körpə də atasının varlığını hiss edər. Ana bətnindəki körpə səsləri eşidər və anbarlayar. Beləcə anasının olduğu qədər atasının səsini də tanıyar. Körpənizə özünüzü tanıdın və sevginizi göstərin. Bu əlaqə üçün körpənin ən hərəkətli olduğu 20.00-24.00 saatlarını seçin. Ana ilə qurulan bağdan əlavə ata ilə qurulan bağ da körpələrin böyümə və  güvən duymaları üçün lazımdır.

Doğuş sonrası bağ üçün atalara təkliflər.

Doğuşdan sonra bütün baxımı analara buraxmayın. Atalar da əmizdirmək xaric, hər cür baxımı körpələrinə verə bilərlər. Altını dəyişdirə bilərlər, yuxuya getmələrinə kömək edə bilərlər. Körpənin baxımında aktiv olan atalar, olmayanlara görə daha tez və köklü bir bağ qurar. Atalar körpələri çılpaq olaraq sinələrinə yatıra bilər, yellənən kresloda onlara hekayə oxuya bilərlər. Onunla danışmağa, toxunmağa və kiçik oyunlar oynamağa davam edin.

   Atanın qayğısı informasiya qabiliyyəti qazandırır.

   • İlk aylarda ata tərəfindən sıx qayğı və  baxım görən körpələrin ətrafı ilə əlaqə qurmaqda daha istəkli olduğu bilinir.

   • Atanın uşağın baxımıyla yaxından maraqlanması, əsası da oğlan uşaqlarında, sonrakı yaşlarda qarşı cinsə şiddət tətbiqi meylini endirər. Tək başına bir ana tərəfindən yetişdirilən uşaqlar böyümə müddətində sadəcə anası ilə bərabər olduqları üçün ən kiçik kədərlərini və problemlərini anaya bağlaya bilər və digər yaşlarda anaya, bu səbəbdən qarşı cinsə qarşı mənfi reaksiya inkişaf etdirərlər. Atanın uşağın böyümə müddətindəki aktiv rolu isə bu ehtimalı endirməkdədir.

  • Aparılan araşdırmalar atalarının yaxın qayğısıyla böyüyən uşaqların ümumiyyətlə, özlərini ifadə etmə və əlaqə qura bilmək mövzusunda daha bacarıqlı olduğunu göstərir.

  • Atanın, uşağın fərdiləşməsini öyrənməsi üzərində rolu böyükdür. Çünki analar uşaq baxımından daha çox qoruyucu və nəzarətçi bir yanaşma göstərərkən atalar uşağın ətrafı və həyatı kəşf etmə mərhələsində ona daha çox sərbəst olmağı seçər.

 • Yetişmə müddətində atanın aktiv rol oynadığı uşaqların instinktlərini nəzarət etməkdə və sosial adaptasiyada daha bacarıqlı olduqları da bilinir.

 

Mənbə: anneoluncaanladim.com

Tərcümə etdi:Şəbnəm Cəlilova

 

Go Back

Şiddət görən ailələrdə böyüyən uşaq psixologiyası

Uşaqların inkişafında, şəxsiyyətinin formalaşmasında və ümumiyyətlə sağlam və xoşbəxt gələcəyində ailənin rolu danilmazdır. Çünki məhz ailə uşağın həmişə sevildiyi, güvəndiyi, kömək və dəstək yeridir. Bundan savayı, uşaq ailə daxilində insanı münasibətləri mənimsəyir və cəmiyyətin gələcək üzvü kimi formalaşır. Uşaqlıq illərində əldə etdiyi təcrübəni həyatı boyunca yadda saxlayır. Lakın, bir çoxları bu qayğıdan kənar qaldığlarından savayı, həmçinin ailə daxilində şiddətə və zorakılığa məruz qalırlar. Ailəiçi şiddət günümüzün ən  qlobal problemlərindəndir. Bu problemin qadına təsirindən çox danışıldığl halda, zorakılığın əsas qurbanları – uşaqlar çox vaxt nədənsə kənarda qalırlar.

UNİCEF-in son məlumatına əsasən hər il dünyada 275 milyon uşaq ailəiçi şiddətə məruz qalır. Bu hər 5 uşaqdan biri deməkdər. Heç kəsə sirr deyil ki ailədaxili şiddətin uşaqlarin irəlləyən yaşlarında, sexsiyyetin  formalaşmasında boyuk təsiri var. Mütəxəsisslərin sözlərinə görə bu təsir bir çox hallarda uzunmüddətli emosional və psixolojı travmalara gətirib çıxarır.

Şiddət deyildikdə tək uşağın döyülməsi, təhqir olunması nəzərdə tutulmur. Bu termin ailə üzvləri arasında yaşanan zorakılıq və şiddət səhnəsinin şahidi olunması, təhqir və təhdidlərin eşidilməsini də əhatə edir.

Nəticədə, göstərilən şiddət uşaqlara qarşı yönəlməsə də, bundan ən çox zərər görən bir çox hallarda uşaqlardır. Şiddətə məruz qalan və ya şiddət göstərilən bir ailədə böyüyən uşaqlar, sağlam mühitdə böyüyən usaqlara nisbətən daha aqressiv olur və böyüdükcə başqa insanlarla ünsiyyət qurmaqda çətinlik çəkirlər. Valideynlər usaqlara böyuk təsir göstərirlər: imitasiya ilə, muəyyən mexanizmlər vasitəsi ilə usaqlar ana-atanin hərəkətlərini interiorizasiya edirlər.Buna sübut olaraq aparilan araşdırmalar göstərir ki, şiddət və zorakılıq törədən insanların 40 faizi vaxtiykən özləri şiddətə məruz qalanlardır. Şiddətin fəsadları elə uşaqlıq vaxtlarından özünü birüzə verir. Yaşanan qorxu, stress, narahatçılıq, aqressiya, yemək pozuntusu psixolojı pozğunluğa və yorğunluğa gətirib çıxardır. Yuxu pozuntusu riski hətta astma, allergiya, mədə-bağırsaq problemləri və depressiyadan əziyyət çəkən uşaqlarda nisbətən daha yuksək olur. Yuxusuzluğun əsas nəticəsi olaraq uşaqlar qorxulu yuxulardan əziyyət çəkir. Bu cür ruh halı uşaqların gələcəyində müxtəlif xronik psixoloji xəstəliklərə səbəb olur.

Ailədaxili şiddət məktəb dövründə belə öz mənfi təsirini göstərir. Məişət zorakılığı özgüvənin aşağı olması, zəif konsentrasiya, aşağı enerji və zəif inkişaf etmiş ünsiyyət və danışma bacarıqları kimi problemlər yaşadır.

Ailəiçi şiddətin ən ağır fəsadları isə yetkinlik dövrünə təsadüf edir. Aqressivlik, tez hirslənmə, ani reaksiya bir çox hallarda valideyinlərlə münaqişəyə səbəb olur. Depressiya, tənhalıq, dostlarla əlaqə qura bilməmək sonda cəmiyətdən tam xaric olmasına gətirib çıxardır. Spirtli içki və ya narkotik asılılığı isə sonda intihara meyilliyi artırır. Əgər qız uşaq dövründə şiddətə məruz qalıbsa və ya anasının şiddətə məruz qalmasının şahidi olubsa, bu zorakılıq onun gənclik dövründə ailə qurmasına da öz mənfi təsirini ğostərmiş olur. Beləliklə, ailədaxili şiddətin yaratdığı problemlər bir neçə nəsil özünü birüzə verə bilər.

Əlbət ki, məişət zorakılığını doğuran səbəblər bəzi hallarda zahirən görünməsə də, müəyyən amillər onun ehtimalını bir qədər artırır. Yoxsulluq, işsizlik, sosial-iqtisadi şərait, spirtli içkinin qəbulu və hətta ailədə ananın yaşı məişət zorakılığının əsas səbəblərindəndir. Təəssüf ki, son illərdə ailədaxili şiddətin qabağın alinmasında bir çox işlər gorünməsinə baxmayaraq, zorakılıq hallarında bir qədər artım müşahidə olunur. Azərbaycan Respublikasının 22 iyun 2010 cu il qanunu - törədilən zorakılığın, onun doğurduğu neqativ halların - hüquqi, tibbi və sosial nəticələrin qarşısının alınması, zorakılığın qurbanlarının müdafiəsi və onlara yardımın edilməsi, doğuran səbəblərin aradan qaldırılması istiqamətində həyata keçirilən tədbirləri müəyyən edir və tənzimləyir.

Günay Əliyeva

Narınc Uşaq Psixologiya Mərkəzinin psixo-pedaqoqu

 

Go Back

Uşaq tərbiyəsində ata faktoru

         

“Uşaq ailənin güzgüsüdür.”

Atalarımızın bu sözlərini məqaləmin ən əvvəlində qeyd etməyə bilməzdim.Çünki,bir ailədə xüsusən ata ,ana arasında yaşanan istər xoş,istərsə də xoş olmayan münasibət uşağın psixikasına müsbət və ya mənfi təsir göstərir.Məhz buna görə də uşağı tərbiyə edərkən valideynlər öz vəzifələrini layiqincə yerinə yetirməli,övladlarının sağlam gələcəyə sahib olmaları üçün əllərindən gələni əsirgəməməlidirlər.Həmçinin də ailədə ata və ananın uşağın tərbiyəsində olan mövqeyi bir-birini tamamlamalıdır.Ata-ana müraciət edərkən xoş sözlərdən istifadə edirsə,ailədə qarşılıqlı hörmət mövcuddursa təbii ki,uşaqlarda da həm valideynlərinə,həm də ətrafındakı insanlara qarşı xoş münasibət formalaşar.Ancaq uşağın tərbiyə olunmasında daha çox ananın rolu ön plana çəkilir.Adətən bir çox ailələrdə uşağın qayğısına qalmaq və tərbiyəsi ilə məşğul olmaq ananın üzərinə düşür.Buna görə də bir çox ailələrdə uşaq böyütməkdə ana özünü tək hiss edir.Çünki,atanın sadəcə evin maddi ehtiyaclarını qarşılayan bir model olduğu düşünülür.Halbuki,uşaqların doğulmağından böyüməyinə,tərbiyəsindən sosial həyatına qədər atalarının dəstəyinə ehtiyacı vardır.

 Ata-uşaq münasibətləri adətən uşaq həyatının 2-ci ilindən formalaşmağa başlayır.Çünki,çağalıq dövründən ayrılan uşaq öz hərəkətləri və yarım danışığı ilə atanın diqqətini çəkir.2 yaşdan sonra ata obrazının güclü olması uşaq həyatının ən vacib şərtlərindəndir.Araşdırmalar zamanı məlum olmuşdur ki,ata obrazının güclü olması uşaq şəxsiyyətinin inkişafına,uşağın zəka səviyyəsinə,psixosexsual və cinsi inkişafına böyük təsir göstərir.Ancaq uşaq 2 yaşına çatanda ona yaxınlaşmağa,qayğı göstərməyə çalışan bir ata,əslində atalıq vəzifəsini yerinə yetirmək üçün gecikmiş sayılır.Çünki,atalıq-çağalıq dövrünün sonunda başlamır.

  Atalıq hissi də,analıq hissi kimi uşağa sahib olma istəyiylə başlamalıdır.Ata öz uşağına hələ doğulmamışdan sevgi və şəfqət göstərməlidir.Hamiləlik dönəmində ananın da ata dəstəyinə ehtiyacı vardır.Ata hər addımında həm hamilə “ana”nın ,həm də dünyaya gələcək körpəsinin qayğısına qalmalıdır.Dünyaya gəldiyi andan etibarən də uşaq ata sevgisinə ehtiyac duyar,atanın qucağında özünü güvəndə hiss edər,onunla isti münasibətdən zövq alar.

 Ata uşaq dialoqunun erkən qurulduğu ailələrdə uşaq kiçik yaşlarından başlayaraq ana modeli ilə bərabər ata modelinə də sahib olur və anadan fərqli bir modelin olduğunu da öyrənir.Hazırki dövrümüzdə ata-ana rolları keçmişə görə getdikcə dəyişir.Ana  atalar öz davranışlarının uşaqlarının tərbiyəsində nə qədər böyük rol oynadığının fərqinə varırlar.Özlərini daha çox inkişaf etdirmək üçün bir çox valideynlər öyrənmə seminarlarına da qatılırlar.Uşağın bədən və ruh sağlığı üçün həm ata,həm də ana modelinə ehtiyacı var.

 Uşaq üçün ata xarici aləmin təmsilçisidir.Belə ki,günün çox hissəsini evdən kənarda keçirən,ətrafdakılarla daima təmasda olan,ətraf aləmlə bağlı gözəllik və çirkinlikləri uşağa tanıdan atadır.Ata uşaqla münasibətini,disiplini uşağı qorxudaraq,ona qarşı təcavüzkar mövqedə dayanaraq yaradarsa uşaq da ətraf aləmi qorxuducu olaraq görər.Uşağın öz düşüncələrində yaratdığı ata obrazı daha sonra onun cəmiyyətə adaptasiyasının təməlini qoyur.Uşağın sosial mühitdə uğurlu və güvəndə olması üçün uşaq özünü atanın yanında rahat hiss etməli,ondan çəkinsə də qorxmamalıdır.Çünki,insan qorxduğu modelə yaxınlaşa,onunla münasibət qura bilməz.

 Adətən atasını axşamdan axşama görən uşaq onun evə dönməsini səbrsizliklə gözləyər,onunla oynamaq,danışmaq istəyər.Ancaq təəssüf ki uşağın bu istəyinə cavab verən ,yorğun olsa belə uşağına zaman ayıran atalar azlıq təşkil edir.Bir çox ata işdən evə dönərkən sakitlik istəyər,uşaqla maraqlanmaz,əksinə tək başına dincəlməyə üstünlük verər.Atanın bu yanaşması gün ərzində etdiklərini söyləmək üçün atasını həyəcanla gözləyən uşağı məyus edər,ondan gözlədiyi qayğını görə bilməyən uşaq xəyal qırıqlığı yaşayar və ata-uşaq münasibətləri zədələnmiş olar.Xüsusən oğlan uşaqlarının tərbiyəsi ilə məşğul olmayan atalar öz uşaqlarının gələcəkdə qarşı cinsə şiddətlə yanaşması meyillərinə yol açmış olar.Belə ki,sadəcə ana tərəfindən böyüdülən uşaqlar daha sonra ən kiçik problemləri olanda belə ananı günahlandıra bilər,bu da sonrakı yaşlarda anaya qarşı çıxmağına,həm də əks cinsə qarşı nifrət hissini qazanmasına yol aça bilər.

 Ata oğlan uşağı üçün kişilik modelidir. Oğlanlar kişilik gücünü ,rəqabəti,qalib gəlməyi,məğlubiyyət duyğularını atayla öyrənər.Bundan əlavə,5 yaşından sonra  öz cinsiyyətinin fərqində olmağa başladıqda atanı təqlid etməyə ,onun kim geyinməyə ,onun kimi olmağa çalışar.Bəzən isə atanı öz rəqibi kimi görər və anasını onunla paylaşmaq istəməz,ona qarşı gəlməyə çalışar.Belə hallarda ata uşağının duyğularından xəbərdar olmalı və onu bu vəziyyətdən çıxarmağa çalışmalıdır.

Atalar qızlar üçün qarşı cinsin təmsilçisidir.Qızlar qarşı cinsə aid ilk fikir və düşüncələrini ataları sayəsində öyrənirlər.

 Ata uşaq üçün həm də güc ,qüvvət və qüdrət mənbəyidir.Hər sahədə bilgi sahibi olan,ondan icazəsiz heç bir iş görülməyən,hər iş barədə ondan icazə alınan şəxsdir.O,istədiyini istədiyi vaxt edən tək ailə üzvüdür.Uşağın gözündə bu qədər güclü olan ata heyranlıq duyulan,ancaq çəkinilməsi gərəkilən bir modeldir.Ataya heyranlıq duyan ,onu güclü görən, eyni zamanda atasından sevgi və qayğı görən uşaq ondan ürkməz,onun qoyduğu qaydalara uyğunlaşmağı , özünü idarə etməyi öyrənər və öz hərəkətlərini dəyərləndirməyi bacarar.Atasını güclü görən,lakin ondan sevgi görmədiyi üçün yaxınlaşmaqdan qorxan uşaq isə atanın qoyduğu qaydalara tabe olmaq istəməz,ona qarşı gələr.Deməli,güclü və sevgi dolu bir ata uşağı üçün güvən qaynağı,güclü,lakin qəddar bir ata isə uşağı üçün təlaş ,qorxu mənbəyidir.

Yaxşı ata modeli necə olmalı?

-Yaxşı bir ata uşağın ehtiyaclarını qarşılayarkən ondan sevgi və şəfqət hissini də əsirgəməməli

-Fürsət düşdükcə uşağına vaxt ayırmalı

-Uşağı ilə düzgün münasibət qurmağın yollarını axtarmalı

-Uşağını tanıyaraq,ondakı bacarıq və qabiliyyətləri kəşf etməli və onu lazımi istiqamətdə yönəltməli

-Boş vaxtlarında uşağı ilə oyun oynamalı,gəzintiyə çıxarmalı,kitab oxumalı,dərdləşməli,fikirlərini bölüşməli,onun fikirlərini dinləməli və düşüncələrinə əhəmiyyət verməli

-Verdiyi sözləri tutmalı və tutmayacağı sözlər verməməli.

 Ata uşaq arasında olan isti münasibət tək uşağı deyil,atanı da xoşbəxt edər.Gün sonunda yorğun evə dönən ata uşağı ilə zaman keçirərkən  rahatlıq tapar,yorğunluğu aradan qalxmış olar.

  Məqaləmi daha bir qiymətli fikirlə yekunlaşdırmaq istərdim.

Dodson demişdir:” Heç kim yaxşı ata olaraq doğulmaz,yaxşı ata olmaq səbr,sevgi,araşdırma və bilgi işidir.”

Gülnar Yusifova

Narınc Uşaq Psixologiya Mərkəzinin psixo-pedoqoqu

 

 

 

Go Back

Uşaqların xəyali dostları

Xəyali yoldaş, xəyal ilə gerçək  arasındakı fərqin çox diqqətə çarpan olmadığı məktəb əvvəli dövrdə sıx görülən bir vəziyyətdir. Çöldən baxıldığında narahatlıq verici bir vəziyyət kimi görünsə də əslində normal inkişafın bir parçasıdır. Bəzən uşaqlarımızın öz özlərinə danışdıqlarını zənn edib narahat oluruq. Bəzən onların keyifl ə, söhbət edərək, əylənərək amma tək başlarına otaqlarında oyunlar oynadıqlarına şahid olarıq. Əslində yalnızmıdırlar? Onlara soruşsanız alacağınız cavab "Xeyr ana, heç olarmı ?! 'olacaq. Çünki yanlarında bizim görə bilmədiyimiz, səslərini duyamadığımız amma uşaqlarımız üçün orada olan minik xəyali yoldaşları vardır. Bu yoldaşlar, uşaqlarımızın sıxlıqla yanlarındadır, yalnız oyun oynayarkən deyil, yemək yeyərkən, yuxuya gedərkən, televiziya izlərkən yoldaşlar da yanımızdadır. Xəyali dostlar əldə etmə bir xəstəlik deyil! Bu yoldaşların bir adı da ola bilər, bəzən bu adlar dəyişə bilər, hətta bəzən yoldaşlıqlar sona çatarkən yerini  yeni dostlar ala bilər.

Əgər uşağınız normal ictimai inkişafı içində əlavə olaraq xəyali dost olubsa ve asosyal ya da həddindən artıq içinə qapalı deyilsə bu yeni yoldaşlıqları çox normaldı. Yalnız xəyali yoldaşları varsa, yalnız 'onlarla' oynayır, yalnız onlarla vaxt keçirirsə və bu vəziyyət ibtidai məktəb başlarına qədər davam etmişsə o zaman səbəbi patolojıdır deyə bilərik. O zaman bir mütəxəssisdən dəstək etmənizdə fayda var. Amma dediyimiz kimi əhəmiyyətli olan bu xəyali yoldaşlıq mövzusunun hər uşaqda ola biləcəyini bilin və 'Uşağım öz-özünə danışır, nə olur bu uşağa ?!' kimi yersiz narahatlıqlara qapılmayın.

Bəzən uşaq sahib olmaq istədikləri xüsusiyyətləri xəyali yoldaşlarına yükləyərək fərqli rollar sınaq fürsətiniə  əldə edə bilər. Oyunlar zamanı xəyali yoldaşlarına qışqırır. Uşağınız xəyali yoldaşlarının anası, atası və ya müəllimi olaraq, eynilə öz anası, atası və ya müəlliminin ona davrandığı şəkildə oynayaraq bir oyunu davam etdirə bilər.Əslində  uşağınız öz ana-atası, başqa cür desək  sizinlə əlaqədar ya da müəllimi  ilə olan əlaqələrinə dair ipucları verə bilər. Bu tərz oyunlarda uşaq çox məmnun olduqları, xoşlarına gedən vəziyyətləri canlandıra bilərkən,bəzən də canlarını sıxan, xoşlarına gəlməyən və dəyişdirilməsini  istədikləri bəzi vəziyyətləri canlandıraraq yetkinlərə əhəmiyyətli mesajlar verir ola bilər.

Xəyali dostlar yaxşıdır!

Xüsusilə ailə içində yaşanan çətinlikli dövrlərdə, ana-ata ayrılığı, yeni bir qardaşın dünyaya gəlməsi , ailədə yaşanan ölüm və yas vəziyyətləri, sağlamlıq problemləri, daşınma, iş dəyişikliyi, yuvaya başlama, yuva dəyişdirmə kimi həyat hadisələrinin ortaya çıxdığı zaman dilimlərində xəyali yoldaşlarla oynanan oyunların sıxlığında artım görülə bilər. Bu sayədə uşaq, daxili dünyalarında yaşadıqlarını oyunlar sayəsində xarici dünyaya transfer edərək bu çətin dövrlərə daha rahat adaptasiya ola bilərlər.

Xəyali yoldaşa necə reaksiya verməli?

Zəhmət olmasa uşağınızın xəyali yoldaşıyla oynamasına icazə verməməzlik etməyin. Buraxın rahat rahat oynasın. Sizə xəyali yoldaşından danışarsa ana-ata olaraq ona sakitcə qulaq asın, amma  çox müdaxilə etməyin. Hərdən onlarla oynayın amma mümkün qədər  bu  əhvalatın içində tam olaraq iştirak almayın.   Iştirakçı olun amma öz fikirlərinizi irəli sürməyin. Uşağınızın təqdim etdiyi vəziyyət daxilində oynaya bilərsiniz. Amma müəyyən sərhədlər da olmalıdır.   Uşağınız söyləmədiyi müddətcə xəyali yoldaşı fəaliyyətlərə daxil etməyin. Amma təbii ki, əgər sizdən xəyali yoldaşıyla oynamanızı istərsə oynayın. Amma liderliyi uşağınıza buraxın və buraxın oyunu o istiqamətləndirin.   Uşağınızın öz etdiyi şeylər üçün xəyali yoldaşını günahlandırmasına icazə verməyin. 'Xəyali yoldaşlarla oynanan oyunlar uşaqların güc, nüfuz, əlaqə qurma şəkilləri kimi anlayışları öyrənməsinə imkan tanıyar. Buraxın oynasın. ' Bu sayədə həm idarəni ələ keçirirlər, həm də qərar vermə bacarıqlarını inkişaf etdirə bilərlər. Qorxularla baş etmək mövzusunda da xəyali yoldaşlarla oynanan oyunlar yaxşı bir əks etdirmə yolu olaraq istifadə edilə bilər. Xəyali oyunlar uşaqların güc, nüfuz, əlaqə qurma şəkilləri kimi anlayışları öyrənməsinə imkan tanıyar.

 Övladınız  sosial  deyilsə nə etməli?

Ana-ata olaraq uşağınızı dostlarının olduğu mühitlərə girmək mövzusunda müsbət yönləndirin. Ayrıca bunun üçün fürsətlər yarada bilərsiniz. Ad günü şənlikləri, parklar, oyun qrupları və bağçalar, ictimai və idman fəaliyyətlər, uşaq teatrları eyni yaş qrupundan uşaqların birlikdə vaxt keçirə biləcəkləri əyləncəli mühitlərə nümunə ola bilər. Bu tərz mühitlərdə yaşıdlarıyla vaxt keçirən və bundan həzz alan uşaq, xəyali yoldaşlarının yerinə gerçək yoldaşlarını qoymağı seçim edə bilərlər. Əgər uşağınız 5 yaşını keçdisə və hələ tez-tez gerçək yoldaşları yerinə xəyali yoldaşlarıyla oynamağı və vaxt keçirməyi seçirsə bu vəziyyət bir az çətinlik yarada bilər. İctimai mühitlərdə olmağı çox seçmirsəvə ya rəddedirsə bu, uşağınızın daxili dünyasında yaşanmaqda olan romantik bir çətinliyin xəbərçisi ola bilər. Bu nöqtədə bir ekspert dəstəyinə müraciət izlənilməsi lazım olan ən uyğun yoldur.

Uşaqlarınızın xəyali dostlarının olmamasının səbəbi nədir?

1. Ailəsi xəyali yoldaşını öyrəndiyi an evdən qovar. Amerikalı uşaqların xəyali yoldaşları ailəsi tərəfindən dərhal qəbul edilir. Hətta elə maraqlanarlar ki uşağın adını, yaşını, nələr etdiyini belə soruşarlar.

2. Gerçək yoldaş sayı kifayətdir . Xəyali yoldaş sahibi uşaq ümumiyyətlə tək uşaqdır və çox yoldaşları yoxdur.Ana atası da çalışan bu uşaqlarda məcburən özlərinə xəyali dostlar yaradarlar. Xəyali yoldaş yaradıb da bir ünsiyyət qurulmursa  əlaqə qurmanın həqiqətən də mənası yoxdur.

3. Dərs çalışması lazım olarkən xəyali yoldaşıyla söhbət etdiyini anası atası görsə o xəyali uşağı uzaqlaşdırar. Çünki indiki dövrdə valideynlər uşaqdan daha çox təhsilyönümlü çalışmalar tələb etdikləri üçün uşaq gələcəyini qurtarmaq, çörəklərini əllərinə almaq üçün ibtidai məktəbdən etibarən davamlı dərs oxumaq, hazırlıqıara getmək, xüsusi dərslər almaq məcburiyyətindədir.

 4. Xəyali yoldaşa tolerantlıq sıfır olduğu üçün xəyali yoldaş qısa müddətdə evdən qaçar Xəyali yoldaşdan ümumiyyətlə uşağın boynuna götürmək istəmədiyi hadisələri xəyali yoldaşın boynuna yıxmaq üçün istifadə edirlər. “Vaza qırıldı, bunu  xəyali yoldaş qırdı; dərs oxumadı, günahkarı təbii ki xəyali yoldaşdı”. Psixoloq dəstəkli ailələr də bu vəziyyəti qəbul edər və xoşgörüşlə yaxınlaşaraq xəyali yoldaşın da ehtiyaclarını qarşılamağa yönələr. Halbuki bizdə xəyali yoldaşa dözüm sıfıra yaxındır. Xəyali yoldaşın işlədiyi qəbahətdə də uşaq məsul tutulur, ona veriləcək bütün cəzalar uşağa verilir. Bu qədər xoşgörüşsüz bir mühitdə xəyali yoldaşların olunması mümkün deyil.
5.Avropa  ölkələrində xəyali dostlarla zarafatlar edilər,söhbətlər edilər.Amma bizim ölkəmizdə uşaq nə deyir desin,necə inandırırsa inansın valideyn buna bir növ “barmaqarası”yanaşacaq. Uşaq bir müddət sonra bu vəziyyətdən yorulacaq, soruşana "yoxdur artıq xəyali yoldaş" deyə əsəbləşəcək.

 6. Xəyali yoldaşı ilə vaxt keçirə bilmədiyi üçün bir-iki gün sonra uşaqlar xəyali yoldaşdan ayrılırlar. Bu dəfədə yeməz, içməz, yatmaz, yalnız səninlə danışar. Amma sən ona vaxt ayırmazsan, onunla danışmazsan,onunla oyunlar oynamazsan.Nəticədə- bir xəyali yoldaş yaradar, üstünə bir iki cinayət atar, bir iki dəfə oyun oynayar amma daha sonra xəyali yoldaşdan sıxılar. Vaxt keçirməməyə, onunla danışmamağa başlar, hal belə olunca da xəyali yoldaş ilə yolları qısa müddətdə ayrılır. Caillou izləmək varkən kim xəyali yoldaşın dərdini çətinliyini çəkər?!

7. Qısa müddətdə bir xəyali yoldaşı olduğunu unudar. Uşaq TVdə gördüyü hər şeyi istəmənin bir nəticəsi olaraq yaratdığı xəyali yoldaşı iki gündə unudar. İllər sonra "aa mənim bir xəyali yoldaşım var idi" deyə xatırlar amma adını belə ağlına gətirə bilməz.

 8. Xəyali yoldaş xəyal edə bilməz.Avropa ölkələrində uşaqlar yüzlərlə çizgi film, uşaq filmindən, çizgi romanlardan bəslənərkən, yalnız Pepee'den, bir az da Caillou'dan bəslənən bir uşağın bir yoldaş xəyal etməsi bir xeyli çətindir.

Adilə Fərəcova

Narınc Uşaq Psixologiya Mərkəzinin psixo-pedaqoqu

Go Back

Uşaqların yalan söyləməsinin səbəbləri

                     

   "Uşaqlar və yalanlar"

  Uşaqlar nə vaxtdan  yalan və gerçək anlayışlarını ayırd etməyə başla-yar ?

  Xəyalla gerçəyi ayırd edə bilməmək kimi səbəblərlə doğru olmayan şeylə-ri söyləmək, adətən, 3-7 yaş arasında oyun zamanı özünü göstərir. İstər oyun əsnasında olsun, istər olmasın, uşağın xəyal gücünü, doğru olmayan ifadələ-rini "yalan" adlandırmaq olmaz. Uşaqlar 7 yaşında mühakimə etməyə, 11 yaşda isə doğru ilə yanlışı ayırd etməyə başlayır.

  Uşaqların yalan söyləməsinə səbəb nələrdir ?

  Uşaqlar bir çox səbəblərdən yalan söyləyə bilərlər. Uşağın yalanı hansı və-ziyyətdə və kimə söylədiyinə diqqət edilməlidir. 7 yaşdan kiçik uşaqlarda xəyal məhsulu ola biləcək yalanlar ya da diqqət çəkmək üçün yalanlar ola bilər. Bu yaş qrupunda və bu vəziyyətlərdə "yalan" kəlməsini işlətmədən uşağa uyğun cümlələrlə doğru olanı başa salmaq lazımdır. 11 yaşdan sonra-kı yalanlarda uşaqlar yalnız ana-atasına yalan danışırlarsa, hansı mövzuda danışdıqlarına fikir vermək lazımdır. Yalnız ana-ataya söylənilən yalanların altında çox vaxt onların verəcəyi reaksiyadan çəkinmək yatır.

  Ailələr övladlarının yalan söylədiyini bildikdə nə etməlidirlər ?

  İlk öncə uşağın hansı səbəblə yalan danışdığını öyrənmək lazımdır. Uşaq təkcə valideynlərinə yalan danışırsa, nə üçün  onların verəcəyi reaksiyadan qorxur ? Bu, mütləq üzərində düşünülməsi lazım olan məsələdir. Yalan or-taya çıxanda aşırı və yanlış reaksiyalar, sözəl və  ya fiziki şiddət kimi, yəni, yanlış davranışa yanlış cavab vermək həll deyil. Uşağın şəxsiyyəti deyil, davranışı hədəf alınmalıdır. Nəsihətin az, dinləmənin çox olduğu bir dialoq qurulmalıdır. Bunlara rəğmən davam edən yalanlarda bir mütəxəssis dəstəyi almaq vacibdir.

  Valideynlərin söylədikləri ilə davranışları arasında uyğunluq olmalıdır. Onlar öz övladlarını bacı-qardaşı və ya başqa uşaqlarla müqayisə etməsələr yaxşıdır. Həmçinin ana-ata uşağı təhdid etməməlidir. Valideynlər öz yalan-larına uşaqlarını ortaq etməməlidirlər : " Etdiyimiz bu şeyi anana / atana de-məyəcəksən." və s. Əgər uşaq yalan danışırsa, valideyn olaraq, bunu bildi-yimizi ona hiss etdirməliyik. Ana-ata uşağın yalan danışdığını aşkarladıqda ovçu kimi yalanını tutmağa çalışmamalıdır. Bu, uşağa güvənilmədiyini gös-tərir və uşaq "onsuz da mənə güvənmirlər" deyib yalanlarına davam edər. Ona kifayət qədər sevgi göstərilməlidir. Övladınızın yalan söylədiyini mü-əyyən etdiyinizdə onu bu vəziyyətlə üzləşdirib rəy bildirməyin. Yalanın hər növünə qarşı olduğunuzu sadəcə övladınızı xəbərdar edərək deyil, yaşaya-raq, örnək olaraq göstərin.

  Uşağın doğrunu söylədiyindən əmin olmaq üçün kontrol edilməlidir. Uşa-ğa "dərslərin qurtardımı ? "  sualını vermək əvəzinə, "etdiyin tapşırıqları görmək istəyirəm." deyin. Bu davranış həm kontrol ediləcəyi üçün tapşırıq-larını düzgün etməsinə yardımçı olar, həm də yalan danışmasını əngəlləyər. Həmçinin, uşaqlara tez-tez nə etdikləri ya da nə gördükləri anlatdırılmalı, müxtəlif bəhanələrlə davranışlarının səbəbləri soruşulmalıdır.

  Uşaqları yalana yönəldən digər faktor isə qorxudur. Evdə oyun oynayarkən qonaq otağındakı bir suveniri sındıran uşağın "mən eləmədim." deməsi əs-lində özünü qoruma ehtiyacındandır. Belə vəziyyətdə uşağa əsəbiləşmək ye-rinə, "gəl bir daha düşünək, ola bilər səhv xatırlayırsan." deyərək onu yön-ləndirin. Hər kəsin zaman-zaman nələrisə qıra biləcəyini başa salın. "Sən yalan danışırsan." deyə bağırmaq uşağın yalan danışmasını artırar.

  Patoloji yalanlar : Heç bir qazancı olmadığı halda düşünülərək planlanmış yalanlardır. Daha çox yeniyetməlik dövrünün əvvəllərində müşahidə edilir və tədbir görülməzsə, həyat boyu davam edər. Bu cür yalanlar başqa dav-ranış problemləri ilə birlikdə olur - məktəbdən və ya evdən qaçmaq kimi.

  "Yalan yalanı gətirər" deyiblər. Çalışın ki, özünüz dürüst olasınız. Övladlarınız  təkcə bu dürüstlüyü sizdə görsə, kifayətdir məncə. Nə yalana ehtiyac qalacaq, nə də bunun üçün geniş tədbirlər görməyə."

 

Qaynaqlar : www.hamileportal.com

                    www.e-psikiyatri.com

                   www.aktuelpsikoloji.com

 

Tərcümə etdi : Əlizadə Türkan - ADPU ( Təhsildə sosial-psixoloji xidmət - IV kurs ).

 

  

Go Back

Uşaqlarda süfrə mədəniyyətinin formalaşdırılması

Əgər övladınız südü sevmir,  yoqurt yeyirsə,  çox deyil az yeyirsə, hər hansi yeməyi sevir hansınısa sevmirsə uşaqlarınıza özünün bildiyi kimi hərəkət etməyə imkan yaradın.                                                                  

Yemək yeməyi böyüdüb problem halına gətirən çox zaman uşaqlar deyil, valideynlər özləri olurlar.                                           

Təbii olaraq uşaqlar 1 yaşında yeməklərini özləri yeməyə həvəsli olurlar, 3 yaşlarında isə özləri yemek yemə bacarığına sahib olurlar. 2-5 yaş aralığında isə  uşaqlar daha çox sevdikləri yeməkləri daha üstün tuturlar. Bu zaman onlar yeməklərə  daha seçici yanaşırlar. Burada ən önəmli situasiya bütün bunların uşaqların inkişafına çox böyük təsir göstərməsidir. Bu zaman valideynlər unutmamalıdırlar ki, yemək yemə və ya yeməmə mövzusu evdə nə qədər çox gündəmdə olarsa bundan uşaqlar valideynlərini idarə etmək və ya istədikləri marağı öz üzərilərinə çəkmək üçün istifadə edə bilərlər.Və əgər buna nail olarlarsa, bu zaman vəziyyəti idarə etmək daha da çətinləşər. Ona görə də bu cür movzular gündəm halına gətirilməməlidir.                                                                                     

Bəzi uşaqlar valideyn mükəmməlliyətçiliyi və ya keçirdiyi hər hansı ağır xəstəlik nəticəsində yedikləri yeməklərə qarşı daha diqqərli ola bilərlər. Bəzən isə valideynlər uşağın yetərincə yemək yeməməsindən şikayətlənirlər. Lakin şikayətlər əsasında aparılmış araşdırmalar göstərir ki, valideynlərin iştahasız olaraq “damğaladığı”  bu uşaqlar nə çəki, nə də boy cəhətdən həmyaşıdlarından heç də geri qalmırlar. Odur ki, icazə verin nə qədər yeyəcəyinə övladınız özü qərar versin.        

Övladlarına süfrə mədəniyyətini düzgün şəkildə təhlil etmək üçün valideynlər bəzi məqamlara xüsusi fikir verməlidirlər. Övladınızın masada olan yeməklərdən nə qədər yemək istədiyinə qərar verməsinə və boşqabına özünün  yemək çəkməsinə icazə verin. Əgər istərsə bir qaşıq daha alıb almıyacağı seçiminin öz əlində olması onun özgüvənini atrıracaqdır.                                                Övladınızla yemək yemə mövzusunda münahisələr etməmək üçün məhdud variantlardan istifadə edə bilərsiniz.                                                                               

Valideyn olaraq öhtəliyiniz olan şey övladlarınızın sağlam qidalardan istifadə etməsini erken yaşlarından lazımi sağlam qidalarla tanış olmasını təmin etməkdir. Ancaq burada bir nüansa diqqət yetirmək lazımdır: övladınızın ağız dadına, yemək seçminə hörmətlə yanaşmağı bacarın. Ən önəmlisi əgər uşaq ac deyilse, onu yemək yeməyə məcbur etməyin. Eyni zamanda sonra, məsələn, şirniyyat verəcəyinizi mükafat olaraq istifadə etməyin. Bu zaman uşaq yemək yeməyin mənfi bir hal olduğunu düşünə bilər. Çünki mükafat çətin və ya xoşlamadığımız bir işi gördükden sonra qazanılır.                                                            

İlk dəfə dadacağı yeməkləri yedizdirərkən yaradıcı və səbrli olmağa çalışın. Uşağın yeni yeməyə toxunmasına, qoxlamasına şərait yaradın. Onda yeməyə qarşı maraq yaratmaq üçün birlikde yeməyi pişirə, yeni yeməyin necə hazırlanmasında fikirlərini soruşa bilərsiniz. Eyni zamanda yeni dadı övladınızın sevdiyi bir dad ilə birlikde təqdim etmək daha məqsədəuyğun olar. Övladınızla birlikdə market alış-verişinə getməyiniz, sonra onunla birlikdə yemək hazırlamağınız, ünsiyyətdə olmağınız uşaqda həm yeməyə qarşı həvəs oyadar, həm də aranızda daha möhkəm bağların yaranmasına səsəb olar.                                                                            

Unutmayın ki, sağlam qidalanma vərdişləri qisa bir müddətdə formalaşa bilməz. Ona görə də kiçik dəyişikliklər edərək uzun müddət səy göstərmək lazımdır. Etdiyiniz bu dəyişmələr övladınızın yetkinlik dövründə də davam edə bilər. Bununla bərabər, övladınızın bir çox mövzuda sizi ideal gördüyünü nəzərə alaraq, fərqli yeməklərdən istifadə edin, sağlam və nizamlı bəslənmə vərdişlərinizə diqqət edin.                                                                                                                          

Əgər uşağınızın qidalanma nizamının sağlamlığı və inkişafına ciddi mənfi təsir etdiyini görürsünüzsə, mütləq şəkildə pediatra müraciət edin. Əgər övladınız hələ də yemək problemi yaşıyırsa, uşaq psixoloqu ilə görüşməyiniz daha doğru olar.

 

Səmədova Sərfin

Bakı Qızlar Universiteti,Sosial Psixologiya fakultəsi

Go Back

Övlad valideyninə əl qaldırarsa... - AKTUAL

               

          Təbii ki,hər birimizin düzgün şəxsiyyət kimi formalaşmasında ailənin rolu əvəzsizdir.Ailə ən vacib sosial mühitdir.Bizim ətraf mühitlə də ilk tanışlığımız məhz ailədən başlayır.Buna görə də ailənin uşaq tərbiyəsində təsiredici rolu danılmazdır.Ailə tərbiyənin əsasıdır,mənbədir,kökdür.Məhz,niyə tərbiyədə ailənin rolu bu qədər önəmlidir?Mənim məqaləmin başlığı belədir:”Övlad valideyninə əl qaldırarsa...”Bir neçə ay bundan qabaq belə bir situasiya ilə qarşılaşdım.Marketdə alış-veriş edən bir ana və övladı.Uşağın 10-12 yaşı olardı.Oğlan uşağı idi.Təkidlə bəyəndiyi oyuncağın alınmasını istəyirdi.Ana isə kənardan heç də xoş görünməyən bir tərzdə rədd cavabı verirdi.Qəflətən hər kəsin içində uşaq hoppanaraq anasının başına yumruq vurdu.Anası ona eyni  “cavab”ı verdi.Onlar bu vəziyyətdə də heçnə almayaraq marketdən çıxdılar və hər kəsin reaksiyası artıq məlumdur.İnsan toplusu içərində olsun və ya olmasın bu cür vəziyyətin yaşanması sadəcə dəhşətdir.Belə halın yaşanması təsadüfü deyil.Əslində, bunun kökündə müxtəlif səbəblər dayanır.Görünür, bu ailənin özülündə pərpası lazım olan ciddi çatlar var.Uşağın gözü qarşısında atanın anaya qarşı şiddəti,ər-arvad münasibətlərinin düzgün qurulmaması,ən əsası övlad-valideyn münasibətlərinin düzgün tənzim olunmaması,ailəyə kənar şəxslərin müdaxiləsi,ailədə bütövlüyün olmaması və s. bu kimi hallar sonda belə bir nəticənin yaranmasına səbəb olur.Mən deyərdim ki,yaşanmış həmin situasiya hələ o ailə üçün başlanğıcdır.Biz hər gün KİV-dən müxtəlif kriminal hadisələr eşidirik.Bunlar içərisində oğul anasını bıçaqladı,övlad atasını öldürdü,nəvə pula görə nənəsini qətlə yetirdi və s.Heç kim qarantia verə bilməz ki,həmin uşaqda bunları edənlərdən biri ola bilməz.Bu tipdə böyümüş uşaqların  sabahısı gün nəinki,cəmiyyətə xeyirli bir vətəndaş hətta öz valideynlərinə xeyirli bir övlad olma ehtimalları sıfıra bərabərdir. Təsdüfi deyil ki,tərbiyəsi düzgün olmayan uşaqların çoxu sonda alkaqolikə,narkamana,oğruya və s. çevrilir.                                  

       Ailədə verilən düzgün tərbiyə uşağın gələcək inkişafını tənzimləyir.Ona görə də istər boşanmış ailədə,istərsə də,münasibətlərində problemi olan ailədə valideynlər uşaq tərbiyəsində mümkün qədər öz çətinliklərini arxa plana atmalı,uşağın yanında bunu hiss etdirməməlidirlər.Valideynlər öz məsuliyyətlərini dərk etməli,bir insan yetişdirdiklərini unutmamalıdırlar.Uşaqlarının özgüvənlərini qırmamalı,onlara hörmət və əxlaqla davranmalıdırlar.Qadağalar tətpiq edərkən diqqətli olmalı,onlara fiziki və psixoloji zərbələr vurmamalıdırlar.Övladlarını qorxaq tərbiyə etməməlidirlər.Əslində,uşaq tərbiyə etmək heç də asan bir iş deyil.Bunun üçün də valideynlər bu mövzuda əvvəlcədən maariflənməli,mövzu ilə bağlı kitablar oxumalıdırlar.

          Əziz valideynlər!Övladlarınıza vaxt ayırın,onlara diqqət yetirin,ən əsası onları şəxsiyyət kimi görün.Məsləhətləşin,dinləyin,özgüvənlərini qaldırın.Unatmayın ki,onlara ən etibarlı sadiq dostlar məhz sizsiz!

SİTARƏ XƏLİLZADƏ

BAKI QIZLAR UNİVERSİTETİ,SOSİAL PSİXOLOGİYA FAKULTƏSİ

 

Go Back

OYUNUN DİLİ

                       

Körpələr oyun oynayar. Uşaqlar oyun oynayar. Gənclər oyun oynayar. Yetkinlər oyun oynayar və yaşlılar oyun oynayar. İnsan yaxınında oyun oynaya biləcəyi birini taparsa onunla oynayar. Ətrafında heç kim olmasa öz-özünə oynaya biləcəyi oyun tapar. Bəzən necə oyanayacağını bildiyi bir oyun oynayar, bəzən isə oyunun qaydalarını həmən anda uydurar və oynamağa başlayar. Can sıxıntısını keçirmək , bir şeylər öyrənmək , başqalarıyla münasibət qurmaq, xoşagəlməz fikirlərdən qurtulmaq və ya sadəcə vaxt öldürmək oyun oynamağın səbəblərindən ola bilər. İnsanın oyuna olan marağı hər zaman aktiv bir rol alma əhəmiyyətinə malik olmaz.Bəzən başqalarının oynadığı oyunlarda sadəcə izəliyici rolunda oynayar. Televizor seriallarında ya da filmlərində “...miş kimi” edən insanların yaratdığı xəyal dünyasına ortaq olar. Teatr oyunları ya da rəqs nümayişlərini izləyər. 22 insanın bir topun arxasınca qaçdığı futbol oyununu tribunada və ya televizor qarşısında izləyər.

Oyun, bütün insanları ətrafında toplamasına qarşı uşaqların həyatındakı yeri çox daha əhəmiyyətlidir. Oyun uşaqların və xüsüsilə körpələrin hələ yad olduqları ətrafa qarşı uyğunlaşmaları üçün qüsursuz bir vasitədir. Təfəkkür, duyğu və fiziki inkişafda müsbət təsiri vardır. Bundan başqa ictimai əlaqələrin başa düşülməsi və müsbət davranışların qazanılmasında oyunun yeri əhəmiyyətlidir.

Uşaqlar oyun oynayarkən ətrafda gördükləri hər növ obyekti oyuna daxil edə bilərlər. Bir kürsü , kosmos gəmisinə çevrilə bilər ya da bir karton qutu böyük bir ev olaraq xəyal edilə bilər. Bir uşağın oyun oynaması üçün öz xəyal gücü xaricində əslində heç bir şeyə ehtiyacı yoxdur. Ancaq yenə də uşaqların oyun dünyasını zənginləşdirmək məqsədi ilə bir çox fərqli oyuncaq istehsal edilir və bu oyuncaqlar yalnız oyun zənginliyini artırmaz. Eyni zamanda uşaqların bir ünsiyyət vasitəsi olaraq da istifadə etdikləri oyunun əlifbasını meydana gətirər.

Praktiki oyun terapiyası oyun ve oyuncaqlar yolu ilə özünü ifadə edən uşaqlarla eyni dildən  istifadə edərək bir sıra problemlərin həllini qarşıya məqsəd qoyur. Bundan başqa hər seansın sonunda, mövcud olan vəziyyəti paylaşmaq və uşaqların oyunlarında özlərini necə ifadə etdiklərini izah etmək məqsədiylə valideynləri ilə görüşülür.

Oyuncaqlar nə izah edir ...

Praktiki oyun terapiyasının yaradıcıları olan Carol və Byron Norton, illərlə davam edən təcrübələrin sonunda hər oyuncağın uşaq üçün fərqli mənalar daşıdığını təsbit etmişlər. Uşaqların iş əsnasında etdikləri oyuncaq seçimi və bu oyuncaqlarla oynama şəkli yaşadıqları problemin ortaya çıxmasında və həll edilməsində son dərəcə əhəmiyyətlidir.

Məsələn; bir uşaq tapança, tüfəng kimi oyuncaqları istifadə edirsə qəzəbini ifadə etməyə çalışır. Oyuncaqları istifadə edərək qəsr, qala kimi qoruyucu sahələr meydana gətirməyə çalışan bir uşaq yüksək ehtimalla özünü etibarda hiss etmir və etibarlı bir sahəyə ehtiyac duyur. Avtomobillərlə oynayan bir uşaq, təhlükəli bir yerdən uzaqlaşmağa çalışır ya da əyləncə ruhunu ortaya qoyur. Örtüyə sarılan ya da əmzik, əmzik kimi şeylərlə oyun qurmağa çalışan bir uşaq körpəlik çağındakı bəzi problemləri izah etməyə çalışır. Evcil heyvan oyuncaqları ümumiyyətlə ailə, münasibətlər, müdafiə olunma kimi mənalar daşıyarkən, vəhşi heyvan oyuncaqları güc, təcavüzkarlıq, həyatda qalma kimi mənalar daşıyar. Uşaqların oyun əsnasında yaratdığı sahələr də içində olduqları vəziyyətlə əlaqədar işarə verir. Meşə, mağara kimi sahələr gizlənmə, qaçma istəyi, sirr, macəra axtarışı, çay və dənizlər, səfər, uzaqlaşma, güc, xəstəxanalar, xəstəlik, ölüm, ayrılma qorxusu ya da yaxşılaşma istəyi kimi mənalar daşıya bilər.

Burada xüsusilə diqqət edilməsi lazım olan şey heç bir oyuncağın qəti bir mənasının olmamasıdır. Uşağın necə bir ruh halıyla oyun oynadığı oyuncaqların və qurulan oyunun mənasını dəyişdirir. Oyuncaq ayısını bir küncə buraxan uşaq kifayət qədər diqqət görmədiyini izah edərkən, eyni oyuncağa sarıldığında ehtiyacını duyduğu sevgi və şəfqəti tapdığını izah edir. Bu səbəblə bir uşağın oyununa daxil olunduqda onun necə bir dövrdə olduğunu yaddan çıxarmamaq lazımdır.

Mənbə: http://www.psikolojistanbul.com/portfolio/oyundili/

                   Tərcümə etdi : Sevinc Məmmədzadə BDU Psixologiya

 

 

 

Go Back

UŞAQLARIN İNKİŞAFI İLƏ BAĞLI MARAQLI MƏLUMATLAR

              

     Yeni uşaq sahibi olmuş analar sıx-sıx uşaqlarının sürətli inkişafı qarşısında nə qədər çaşdıqlarını dilə gətirirlər. Həqiqətən də uşağın həyatının ilk 3 ili, insan beyninin zehni inkişafının ən sürətli olduğu mərhələdir.

   Bu yazıda, qısaca sizlərə uşaqların inkişafı ilə əlaqədar 10 vacib məlumatı paylaşacağıq.

   Çox maraqlıdır əslində fərdin zehni inkişafının ən sürətli olduğu mərhələdə, uşaqları bu mövzuda ən az məlumatlandırılmış və  az öyrədilmiş insanlara,dayələrə təslim edirik.Amma uşaq böyüdükcə, məktəbə getdikcə xüsusilə isə universitet zamanında, məlumatlı insanlara əmanət edilir. Uşaq inkişafına baxdığımızda əslində bunun tam tərsi olması lazımdır.

   1. Əgər uşaqların bədəni 1 aylığındakı inkişaf mərhələsində, beyinləri qədər sürətli böyüsəydi, 1 ayın sonunda uşaqlar ortalama 77 kq olarlardı.

   2. Uşağın xərclədiyi enerjinin 60%-i beyində toplanır.

   3. Uşağın 0-3 yaş arasındakı beyin inkişafı, bütün insan həyatındakı beyin inkişafının ən sürətlisidir.

   4. Ana-atasının sıx-sıx  danışdırdığı uşaqlar, 2 yaşına gəldiklərində, ana-atası nadir hallarda danışan uşaqlara görə ortalama 300 kəlmə daha çox bilərlər.

   5. Bir uşaq 1 yaşına basdığında, ortalama 70 kəlməni başa düşərlər, ancaq bunlardan sadəcə 1 neçəsini dilə gətirə bilər. Uşaq 18 aya gəldikdə isə, söz bazası genişlənər. Bu yaşdakı 1 uşaq hər 2 saatdan bir söz bazasına yeni 1 söz əlavə edər.

  6. Uşağınız 1 oyun qrupunda oynayarkən, öz oyuncağına “ Bu mənimdir! ” deyə qucaqlayırsa, bunu pis və eqoist xasiyyət olaraq dəyərləndirməyin. Əksinə, bu yaşdakı uşaqların idrak inkişafının 1 parçası olaraq, özlərini və başqalarını ayrı olaraq görməyə başlayarlar və bu səbəbdən özlərinə aid olan əşyaları işarələmək istəyərlər.

 7. Uşaq doğulduğunda 300 ədəd ayrı sümüyü vardır, ancaq yetişkənliyə çatdığında bu say 206-ya enər.

 8. Mahnı öyrənməyi sürətləndirər və uşaq zehnində sakitləşdirici təsiri vardır.

9. Bir uşaq 6 aya qədər eyni anda həm udub, həm də nəfəs ala bilir.

10. 4 yaşındakı 1 uşaq gündə ortalama 437 sual verər. Uşağınız sual verirsə ona “ Biləcəksən də nə olacaq! ” kimi bir cavab verib uşağınızın marağını kiçik yaşda boğmayın. Əgər sizə cavabını bilmədiyiniz suallar verirsə birlikdə araşdırın, cavabını vermək istəmədiyiniz suallar verirsə, özünüzə “ Niyə görə bunu açıqlamaq istəmirəm?”deyə soruşun. Maraq insan olmanın əsas şərtidir. Sual verən uşaq kəşfə çıxmışdır. Uşağınızın kəşflərini yarı yolda kəsməyin.

    Mütəxəssis. Klinik Psixoloq. Ayşə Canan Altındaş.

          Qaynaq. FirstTimeMomAndDad.

TƏRCÜMƏ ETDİ: ŞƏBNƏM CƏLİLOVA

Go Back

Əngəlli bir uşağın anasına yazdığı məktub

                              Canım anam mənim.

Niyə həmişə dalğınsan? Niyə həmişə mənə üzgün-üzgün baxırsan? Niyə həmişə eyni sualları təkrarlayırsan? Niyə həmişə özünü günahlandırmaqdan əl çəkmirsən? Halbuki mən mələklərdən “məni bu halda dünyaya göndərsəniz mən orda nə edərəm” deyə soruşduğumda “qorxma” dedilər, “orda sənin anan olacaq biz sənin üçün ən yaxşısını seçdik.O,sənə bizdən daha yaxşı baxacaq.O,sənə bir çox şeyi öyrədəcəkdir. Amm unutma ki,sənində ona öyrədəcəyin bir çox şey var.O,sənə öyrədəcək,sən ona öyrədəcəksən.Bir gün öz-özünə yaşaya biəcəksən” dedilər.                                  

           Bunu bilməlisən ki,anacan mən sənə cəza olaraq deyil,hədiyyə olaraq göndərildim.Mən sənin hədiyyənəm.Bunun fərqinə varmalısan anacan. Məndən utanma,insanların baxışlarına fikir vermə,məni getdiyin hər yerə apar.Məni konsertə,kinoya,teatra apar anacan. Bilmək olmaz birdə gördün sən və mən cəmiyyətin mələklərə baxış bucağını dəyişərik anacan. Hə necə baxırsan bu fikrimə anacan.                                                                                                         

Gəl anacan dənizə gedək,mənə üzməyi öyrət.Evdə oturmaqdan çox yoruldum.Sadəcə məktəbə gedərkən evdən çıxıram anacan.Anacan sənə söz verirəm axşam evə gələndə bütün tapşırıqlarımı yerinə yetirəcəyəm.                       

Sənə verilən vəzifənin çox çətin olduğunu bilirəm anacan.Amma unutma ki,yalnız deyilik.Çox yavaşda olsa mən öyrənirəm, təkmilləşirəm, böyüyürəm. İndi güclü olmaq vaxtıdır anacan.Ətrafımızdakı digər mələkləri düşün anacan, nə demişdilər “sənin anan var qorxma o səni qoruyar.”Bilirsənmi anacan sən varkən heç qorxmuram.                                                                                                

Atama və digər qohumlarımıza bizi yalnız qoyduqları üçün hirslənmə.Çünki onlar sənin qədər güclü deyillər.Anacan bax görəcəksən biz irəliləyiş əldə etdikcə onlarda təəccüblənəcəkdir və bizə qatılacaqlar.

Sən və mən çox xüsusiyik.                                                                                                                    

     İndi bir-birimizə öyrətdiklərimizi fikirləş.Nə qədər də çox şey öyrəndik. Yaşadığımız cəmiyyətdə belə daha əvvəl fərqində olmadığımız şeylərin fərqinə vardıq.Bir gün özüm tək məktəbə gedə biləcəyəm,qaçıb oynaya biləcəyəm,qışqıra-qışqıra mahnı oxuya biləcəyəm.Dəcəlliklər edib,şıltaq olacağam,Hətta sən balkondan “daha gecdir evə gəl artıq”,deyə arxamdan səsləndiyində məndə “anacan axı biraz daha oynamaq istəyirəm”,deyə biləcəyəm.Bütün bunları seçilmiş olan sənin sayəndə edə biləcəyəm.Hər nə edirsən et məni cəmiyyətdən uzaqlaşdırma anacan.Ən başda da söylədiyim kimi anacan insanların baxışlarına fikir vermə və məni getdiyin hər yerə apar anacan.Çünki səninlə hər şey çox daha gözəldir anacan.                                                

  Hazırladı:İsazadə Rəhiməxanım Müslüm qızı

.Bakı Qızlar Universiteti Təhsildə sosial-psixoloji xidmət fakultəsinin IVkurs tələbəsi.

Go Back

Uşağınızın ilk kəşfi evdəki əşyalardan başlayır

Valideynlər  tez-tez  şikayət edirlər ki,  uşağımız  evdə  oyuncaqları  sındırır,   divarları  yazır, əşyalara  ziyan  vurur,  evi  səliqəyə salıb rahatlaşmışkən  görürük ki, oyuncaqlar  yenə  hərəsi  bir  tərəfdədi...                                                                    

Mən  bu  məqalədə  valideynlərimizə  əvvəlcə  onu  demək istəyirəm ki,  bir neçə ildən  sonra  eviniz  elə  səliqəli  halda  olacaq ki,  evin bu  halı  üçün  çox  darıxacaqsınız...  Ona  görə  də  uşaqlarızı  incitməyin. Əşyalara ziyan vurduğunu  düşündüyünüz  üçün  onlara  fiziki  və  mənəvi  cəzalar  verməyin. Unutmayın uşaqlar  cəza ilə yox, vicdanı  ilə tərbiyə olunmalıdır.

0-4  yaş  dövrü   uşaqların  kəşf  etmə  dövrüdür. 4 il ərzində  uşaqlar  ilk gördükləri  əşya  və  hadisələr  arasındakı  əlaqəni  müəyyənləşdirmək  istəyirlər. Uşaqlar valideynlərini deyil,  iç dünyalarının  səsinə  qulaq  asarlar.                                                         

 0-4 yaş  dövründə  uşaqlarda  öyrənmə  marağı  formalaşır ki,  uşaqlar  bunun  vasitəsilə  həyata  atılarlar.                                                                                                        

Bəzən  uşaqlar  ütü  ilə  oynamaq  istəyərlər, bəzənsə  stolun  üstünə  çıxmaq,yaxud  siyirmələri  açıb-bağlamaq  istəyərlər. Ancaq valideynlər  uşaqlarını  qorumaq  məqsədilə  buna  imkan  verməzlər.                                                         

Əziz valideynlər, sizləri də çox yaxşı  başa  düşürük  uşaqlarınızı  təhlükədən  qorumaq  istəyirsiniz. Ancaq  uşaqlarınız  bunları  kəşf  etməsə, ütü ilə  oynayan  vaxt  əlini  yandırmasa,  stolun üstünə  çıxarkən  yıxılmasa,  siyirməni  açıb-bağlayan  zaman  əlini  əzməsə  ətrafdakı  əşyalarla   rəftar  etməyi,  özünü  qorumağı  necə  öyrənər?                                                                                                                                  

  Uşaq  yeni  bir  əşya  gördükdə  onu  hiss  edə  bilməsi  üçün  mütləq  həmin  əşyaya  toxunmalıdır.  Bu davranış  uşağın  öyrənməsi  üçün  əsas  şərt  sayılır.                                         

Uşaq  bir  tərəfdən  bunu  öyrənmək  məcburiyyətindədir, digər  tərəfdən  isə valideynlərinin  şiddəti  ilə  üzləşir...      Heç  bir  valideynin  gücü  bir  uşağın  öyrənmə  gücünü  keçə  bilməz.  Heç  bir  valideyn  uşaqda  olan  maraq  hissini  bir  səfərdə  söndürə   bilməz.  Uşağın marağında  olub  kəşf  etmək  istədiyi  müəyyən bir  əşyanın  və  ya  hadisənin  gedişinə  maneə  olmaq  uşağın  öyrənmə  bacarığına  maneə  olmaq  deməkdir.                                                                               

 Bəzən  uşaq  marağında  olan  bir  əşyaya  doğru  getdiyi  zaman  valideyn  uşağın  diqqətini  həmin  obyektə  başqa  bir  obyektə  keçirir. Məsələn, uşağa başqa oyuncaqla  oynamağı  təklif  edir. Ancaq  valideyn  başa  düşmür ki, uşaq  marağında  olan  bir  əşyanı  bu  gün  kəşf  edə  bilməyibsə  sabah  mütləq  birdə  ona  cəhd  edəcəkdir. Valideyn  bir  müddət  uşağı  həmin  əşyadan  uzaq  tutub  başqa  bir  əşya  ilə oynamağa  cəlb  etməsi  əslində  uşaqda  diqqət  dağınıqlığının  yaranmasına  səbəb  olacaqdır. 

Bu  proses  də  uşaq  məktəbə  gedən  vaxt  valideyn  müəllimdən  “uşağınızda  diqqət  dağınıqlığı  probleminin”  olduğunu  öyrənəndə  kaş ki, illər   öncə   oğlumun  yaxud  qızımın  öyrənmə  istəyinə  maneə  olacaq  bir davranış  göstərməsəydim deyəcəkdir.                                                                                                                               

Ona  görə  də  əziz  valideynlərimiz  uşaqlarınız  ətrafı  kəşf  edən  zaman  onların  qolundan,  qanadından  tutub  dayandırmağa  çalışmayın,  əks halda  onlar  qolunuzdan, qanadınızdan  qırıldığında  bu  uşaq  nə  vaxt?, niyə?  belə  oldu  suallarını  özünüzə verməli  olacaqsınız...

 

 İsrafilzadə  Əminə

    ADPU  “Pedaqogika və  Psixologiya”    fakültəsinin  magistrı

    

 

 

 

 

 

Go Back

Uşaqlarda həyəcan-təşviş pozuntusunun səbəbləri

               

   Uşaqlarda həyəcan  yaradan səbəblərin qaynağı bəzən çox təxmin oluna bilir,bəzən isə heç gözlənilməz bir şey ola bilir. Ana-atalar uşaqlarında həyəcanın  səbəblərini və nələr edə biləcəyini bildikləri təqdirdə uşaqlarına çox daha yaxşı dəstək ola bilərlər. Əgər problem təşviş pozuntusuna gedirsə o dövrü daha yaxşı idarə edib,doğru zamanda psixoloji yardım ala bilərlər.

    Uşaqlarda təşviş pozuntusunun əsas səbəbləri.

1.Ana-ata arasındakı mübahisəyə bağlı həyəcanlar:

Xüsusi ilə kicik uşaqlar valideynləri mübahisə etdiyi vaxt məntiqli olmasada evin içindəki gərginliyin səbəbi olaraq özünü görür və özünü günahkar sayır. Bu günahkarlıq hissi onda həyəcan yaradır. Bundan başqa uşaqlar bu mübahisədə tərəfsizdə ola bilməzlər. Ana və ya atalarının yanında yer aldıqlarında isə xarakter formalaşması zərər görə bilər.

2.İtkilərə görə yaşadıqları həyəcanlar:

Uşaqlar böyüklər kimi ölümü anlaya bilməz. Təsəvvür edin, çox sevdiyi böyüklərindən biri ya da evdə saxladığı heyvanı birdənbirə ortalıqdan itmişdir. Bu vəziyyətdə özünü gücsüz və narahat hiss edərlər. O an onun rahat olması üçün hisslərini onu dinləyən və anlayan birinə söyləməsi önəmlidir.Uşaqlara qısa bir müddətdə ölən heyvanının yenisini almaq və onun üzülməsinə imkan  verməmək,sevdiyi birinin itkisinin acısını azad şəkildə yaşaya bilməməsi deməkdir. Uşaqlar da  üzülmə və yas tutma haqqından məhrum edilməməlidir.

Sevdiyi birinin ölümü qarşısında fikirlərinizlə ona hissləri ilə maraqlandığınızı göstərə bilər,qorxularını paylaşması üçün cəsarətləndirmiş olarsınız.

 

"Bilirəm, Onu cox istəyirdin"

"O da səni cox istəyirdi"

"Əlbəttə,öldüyünə inanmaq çox çətindi"

"Ürəyində  kaş o həyatda olsaydı deyirsən"

Bunları sadəcə sözlə ifadə etmək bəs etməyəcək. Bütün önəmli hadisələrdə davranışlar sözlərdən daha təsirli olur.

3.Tərk edilmə qorxusuna bağlı həyəcanlar:

Uşaqlar hec bir vəziyyətdə:əsəbi olsaq belə təhdid edilməməlidir.Marketdə belə deyən valideynlər eşitmiş ola bilərsiniz:  "Ağlamağı kəs və sakit ol, Yoxsa səni burada qoyub gedərəm". Bəzən həyat şərtləri, iş səyahətləri,xəstəlik kimi səbəblər  bizi uşaqlarımızdan qısa müddət də olsa ayrılmaq məcburiyyətində buraxır.Bəzi ana-atalar bu vəziyyəti uşaqlarına başa salmaqda çətinlik çəkir və gizlincə uşaqlar yatarkən gedirlər.

Bunun yerinə səyahət və ya xəstəxanaya getməzdən əvvəl uşaqları bu müddətə hazırlamaq lazımdır.Bunun üçün oyuncaqlarla oyun üsulundan istifadə etmək olar.Məsələn,oyuncaqlarla evdən uzaqda olma və sonra təkrar evə qayıtma senarisi üzrə bərabər bir neçə dəfə oynamaq olar. Evdə bərabər çəkilmiş şəkillərinizi onun rahatlıqla görə biləcəyi bir yerə qoymaq kimi hazırlıqlar bu ayrılıq müddətinə uşaqlarınızı hazırlayar.

4.Fiziki fəaliyyətlərə  müdaxilə edilməsinə bağlı həyəcanlar:

Evlərdə bəzən yer darlığı, baxça olmaması, bəzən də evimizdəki dəyərli əşyaları qoruma istəyimiz uşaqlarımıza qaçma, tullanma mövzusunda qadağalar yaradır.Bu şəkildə hərəkət sərbəstliyi qadağan olan uşaqlarda gərginlik yaranır. Balaca uşaqlar sıxıntılarını,içlərindəki enerjini hərəkət edərək atmaq istəyirlər, bunu etməsələr bu gərginlik həyəcana və ya təşvişə çevrilir. Rahat hərəkət edə biləcəkləri yer və oyuncaqlar olarsa bu həyəcan rahatlıqla ortadan qalxar.

5.Müstəqilliyə müdaxilə olunmasına bağlı həyəcanlar:

Uşaqlarlarınıza olduqları inkişaf dövründə edə bildikləri fəaliyyətlər mövzusunda  məsuliyyət verməsəniz bu onlarda əsəb və küskünlük hissinə yol açar. Bu əsəb sizdən intiqam almaq xəyallarına dönəcək, sonradan uşağınız bu qurduğu xəyallara görə günahkarlıq hiss edəcəkdir. Sonu yenə həyəcan-təşviş pozuntusu problemidir.

6.Günahkarlıq hissinə bağlı həyəcanlar:

Uşaqların bir qaydanı pozduğunda günahkarlıq hissini yaşaması normaldır,ancaq uşaqın hər mənfi hiss və düşüncəsinə müdaxilə olunması, gərəkdiyindən daha cox günahkarlıq və həyəcanlanmasına səbəb olacaqdır.

Həyəcanın Dozası Artdıqda: Ümumi Təşviş Pozuntusu

Həyəcan əslində uşaqların və böyüklərin təbii parçasıdır və uşaqlar müəyyən bir vaxtda həyəcan kecirə bilirlər." Ümumi təşviş pozuntusu" günlük həyatda olan şeylərlə bağlı daim gərəksiz yerə həyəcanlanmaqdır. Ortada həyəcan yaradan hec bir səbəb olmasa da sağlamlıq, dərs qiymətləri,dostluqlar və buna oxşar bəzi mövzularda ən pis nəticəni gözləmək ,daha balaca uşaqlarda tez-tez qarın ağrısı  və yuxu problemləri bunun bir əlaməti ola bilər. Təşviş pozuntusu olan uşaqların yaşadığı qorxu onların bəzi fəaliyyət və yerlərdən qaçmağına səbəb ola bilər.

Uşaqlarınızda Təşviş pozuntusu olduğunu düşünürsünüzsə bir psixoloqdan yardım almaq faydalı olacaqdır.Bununla birlikdə uşağınıza dəstək ola bilmək üçün edə biləcəyiniz şeylər var.

* Həyəcan yaşamanın rastlanan bir şey olduğunu başa salmaq:

Uşaöınızın bu vəziyyətdə yalnız olmadığını bilməsi onəmlidir.Bir çoxunun həyəcan problemi var.

*Dinləmək:

Uşağınızın duyğu və düşüncələrini dinləmək üçün zaman ayırın.

*Örnək olun:

Siz özünüz qorxularınızla necə baş etdiyinizi onlara başa sala bilərsiniz.

*Birlikdə strategiya formalaşdırın:

Həyəcanlandığınızda tez-tez nəfəs aldığımızı, ya da qorxduğumuzda nəfəsimizi tutduğumuzu başa sala bilər,yavaş və dərin nəfəslər aldığımızda sakitləşdiyimizi uşaqınızla bərabər yoxlaya bilərsiniz.Həyəcanlandığınızda ona yaxşı təsir edəcək şeylər haqqında düşünməsini başa sala bilərsiniz.

Müəllif: Yasəmin Balcı

Mənbə: Psikolojiistanbul.com

Tərcümə etdi: FİDAN BAYRAMLI

Baki Qızlar Universiteti  Sosial Psixologiya fakultəsinin tələbəsi 

MƏQALƏDƏN İSTİFADƏ ZAMANI SAYTA VƏ MÜƏLLİFƏ İSTİNAD MÜTLƏQDİR!

 

Go Back

Diqqət dağınıqlığı haqqında hər şey

Eyni anda bizə müxtəlif cisim və hadisələr təsir edir. Biz bunların hamısını eyni aydınlığı ilə  qavraya bilmirik. Onlardan bəzilərini aydın qavradığımız halda, bəzilərini  ya olduqca az qavrayır və ya heç cür qavramırıq. Bu bizim diqqətimizlə bağlıdır.

Diqqət psixi fəaliyyətin müəyyən bir obyekt üzərinə yönəlməsi və onun üzərində mərkəzləşməsidir. Biz yönəlişlik dedikdə idrak fəaliyyətinin seçici xarakter daşımasını, mərkəzləşmə dedikdə isə hal-hazırkı fəaliyyətə aid olmayan bütün obyektlərdən uzaqlaşmanı nəzərdə tuturuq. Əgər insan psixikasının strukturuna istinad etsək, biz diqqəti həm bir proses kimi, həm psixi halət kimi, həm də şəxsiyyətin bir xassəsi kimi  nəzərdən keçirə bilərik.

Diqqətin funksiyaları: seçmə, saxlama və nəzarət funksiyaları.

Həmişə, insan ona təsir edən çisim və hadisələrdən həyatı üçün daha əhəmiyyətli olanı seçir, psixi fəaliyyətini onun üzərinə yönəldir və onun ətrafında mərkəzləşdirir. Bu zaman ikinçi dərəçəli, kənar təsirlərə əhəmiyyət vermir. Şübhəsiz bu çür seçmə halı olmasa insanın lazımi obyektləri aydın qavraması mümkün olmazdı. Əhəmiyyətli və əhəmiyyətsiz obyektləri bir birindən ayırmaq məhz diqqətin seçmə funksiyasının köməyi ilə həyata keçir. Diqqətin həyata keçirdiyi ikinçi mühüm funksiya saxlama finksiyasıdır. İnsanın hər hansı bir obyekti lazımı şəkildə dərk etməsi üçün psixi fəaliyyətini, diqqətini müəyyən vaxt ərzində həmin obyektin üzərində saxlaması tələb olunur. Bu baxımdan diqqətin həmin funksiyanı yerinə yetirməsi də mühüm əhəmiyyət kəsb edir.Diqqətin üçünçü mühüm funkiyası fəaliyyətin gedişini tənzim etmək və ona nəzarət etməkdir. Bu funksiyanı yerinə yetirməklə diqqət insanın fəaliyyətini bir növ tənzim edir.

Diqqətin insanın həyat və fəaliyyətində rolu. Diqqətin insanın həyat və fəaliyyətində  rolu əvəzolunmazdır. Diqqət olmadan insan nə duya, nə qavraya, nə fikirləşə, nə də hər hansı bir işi, hərəkəti yerinə yetirə bilməzdi.

Diqqət ruhumuzun elə yeqanə qapısıdır ki, şüurumuzda olan hər bir şey mutləq buradan keçir. Ona görə də dərs zamanı şagirdlər, iş görən zaman işçilər həmin qapını açıq saxlamalıdırlar.

Diqqətin fizioloji mexanizimləri

 Diqqət də öz fizioloji mexanizimlərinə malikdir. Diqqəti adətən sinir sistemlərinin müxtəlif səviyyələrində yerləşən «süzgəcə» bənzədirlər və bu funksiyanı əsasən retikulyar formasiyanın-yəni törəməli şaxənin həyata keçirdiyi təsdiq olunmuşdur.

            Diqqətin fizioloji əsaslarını başa düşməyəoptimal oyanma ocağı haqqında təlim də xüsusi rol oynayır. Bu təlimə görə baş beyin yarımkürələrində hər an oyanma üçün optimal şəraitin olması ilə xarakterizə olunan yüksək oyanma ocağı mövcud olur. Sinir proseslərində beynin bir sahəsində yaranan oyanma prosesləri baş beynin digər sahələrində ləngimə yaradır və əksinə. Diqqətimiz məhz həmin oyanma sahəsilə bağlı olur. Oyanma nə qədər  güclü olursa onun ətrafındakı ləngimə də bir o qədər güclü olur. Məsələn, çox vaxt hər hansı bir maraqlı kitabı oxuduğumuz zaman və ya hər hansı filmə baxdığımız zaman  ona o qədər aludə oluruq ki, bizi çağırdıqlarını hiss etmirik.

Diqqətin növləri

Diqqətin 3 növünü qeyd edirlər: qeyri-ixtiyari, ixtiyari və ixtiyaridən sonrakı diqqət. Qeyri-ixtiyari diqqət diqqətin daha sadə növüdür, o heç bir iradi cəhdlə, məqsədlə bağlı olmayan diqqətdir.

Qarşıya məqsəd qoymadan psixi fəaliyyətimizin müəyyən obyekt üzərinə yönəlməsi qeyri-ixtyari diqqət üçün xarakterik haldır. Bu zaman bizi əhatə edən cisim və hadisələr diqqətin seçiciliyini təmin edir.

Qeyri-ixtiyari diqqətin yaranması üçün qıcıqlandırıcılar bir sıra xüsusiyyətlərə malik olmalıdırlar. Bura qıcıqlandırıcıların intensivliyini, gözlənilmədən təsirini, onlar arasındakı kontrastı, təsir etmə müddətini, həmçinin qıcıqlandırıcıların yeniliyi və qeyri-adiliyini, şəraitin kəskin dəyişməsini və s. aid etmək olar.

Qeyri-ixtiyari diqqətə səbəb olan digər amillərə isə biz insanın maraq və tələbatlarına, onun daxili vəziyyətinə üyğun gələn qıcıqlandırıcıları aid edə bilərik..

Qeyri-ixtiyari diqqətdən fərqli olaraq ixtiyari diqqət insanın şüurlu məqsədi ilə bağlıdır.

Fizioloji səviyyədə ixtiyari diqqətin tənzim olunmasında beynin alın payı iştirak edir.

İxtiyari diqqət əvvəlcə məqsədyönlü xarakter daşıyır və iradi cəhd tələb edir, lakin sonra fəaliyyətin məzmunu  insan üçün o qədər böyük maraq kəsb edir ki, artıq iradi cəhd tələb olunmur.

Məhz buna görə də həmin diqqəti ixtiyari diqqət adlandırmaq olmur. Çünki bu zaman psixi fəaliyyət iradi cəhdlə başlasa da sonradan bu cür iradi cəhd göstərilmədən davam etdirilir. Onu qeyri-ixtiyari diqqət adlandırmaq da mümkün deyildir. Çünki bu işə iradi cəhdlə başlanılmışdır. Məhz buna görə də diqqətin həmin növünü N.F.Dobrinin ixtiyaridən sonrakı diqqət adlandırmışdır. Adətən, ixtiyaridən sonrakı diqqətə keçid insanın artıq iradi güc sərf etməsinin qarşısını alır.

Diqqətin yayınmasına gəldikdə bu, hər hansı bir fəaliyyət zamanı diqqətin qeyri-ixtiyari olaraq əsas işlə əlaqəsi olmayan kənar cisim və ya hadisəyə yönəlməsindən ibarətdir. Diqqətin yayınması ilə mübarizə tədbirlərindən biri işlədiyimiz yerdə kənar qıcıqların mümkün qədər olmamasına çalışmaqdır. Lakin buna həmişə nail olmaq mümkün olmur. Bəzən istər-istəməz bir sıra yayındırıcı qıcıqlandırıcıların təsir göstərdiyi şəraitdə işləməli oluruq. Ona görə də diqqətimiz yayınır. Bu cəhəti nəzərə alaraq insan özündə həm sakit şəraitdə, həm də kənar qıcıqlandırıcıların təsir göstərdiyi şəraitdə işləmək bacarığı aşılamağa çalışmalıdır.

Diqqətin yayınması hallarından birini dədalğınlıq təşkil edir. Dalğınlıq insanın öz diqqətini mərkəzləşdirə bilməməsində ifadə olunur. Dalğınlıq halının iki şəklini ayırd edirlər. Birincisi, ixtiyari diqqətin zəifliyində ifadə olunan dalğınlıqdır. Bu zaman insan öz diqqətini müəyyən bir obyekt üzərində mərkəzləşdirə bilmir, onun diqqəti davamsız olur və tez-tez yayınır. Uşaqlarda və yaşlı adamlarda bu cür dalğınlığa tez-tez rast gəlmək olur. Bunun səbəbi çox yorulmaq, insana təsir edən güclü emosional amillər, xəstəlik, uşaqda ixtiyari diqqətin tərbiyəsinin düzgün təşkil edilməməsi ola bilər.

İkinci halda dalğınlıq diqqətin hər hansı bir obyekt üzərində çox güclü, gərgin şəkildə mərkəzləşməsində ifadə olunur. Bunun sayəsində kənar qıcıqlandırıcılar onu yayındıra bilmir, insan sanki ətraf aləmi unudur. Bu nöqsan diqqəti paylamağı və bir obyektdən digərinə vaxtında keçirməyi bacarmamaqda ifadə olunur.

Əlbəttə biz uşaqların həyatının ilk aylarında yalnız qeyri-ixtiyari diqqətlə rastlaşırıq. İxtiyari diqqət rüşeymləri 1 yaşın axırında, 2-ci yaşın əvvəllərində təzahür etməyə başlayır. İxtiyari diqqətin inkişafında biz xüsusilə oyun fəaliyyətinin rolunu qeyd etməliyik. Oyun situasiyasında uşaq öz hərəkətlərini oyunun qaydalarına uyğunlaşdırmağı öyrənir. Məktəbəqədər yaşlı uşağın ixtiyari diqqəti öz davamsızlığı, emosionallığı ilə fərqlənir. Lakin tədricən iradi cəhd və təlim sayəsində uşaq öz diqqətini idarə etməyi öyrənir. Qeyd etmək lazımdır ki, məktəb təlimi ixtiyari diqqətin inkişafında xüsusilə böyük əhəmiyyətə malikdir. Əgər kiçik məktəblilər öz davranışlarını idarə edə bilmirlərsə və onlarda qeyri-ixtiyari diqqət üstünlük təşkil edirsə, artıq yuxarı siniflərdə məktəbli uzun müddət hər hansı fəaliyyət növü ilə məşğul ola, öz davranışına nəzarət edə bilir. Lakin 13-14 yaşlarında müşahidə olunan və yorğunluğa, əsəbiliyə səbəb olan bəzi fizioloji dəyişikliklər yenidən diqqətin bəzi xüsusiyyətlərinin aşağı enməsinə gətirib çıxarır. Lakin bu hadisə nəinki uşağın orqanizmində baş verən fizioloji dəyişikliklərlə, həm də təəsürat bolluğunun təsiri ilə baş verir.

Diqqətin xüsusiyyətlərinə adətən aşağıdakıları aid edirlər.

 1) Diqqətin mərkəzləşməsi (konsentrasiyası). Bu zaman şüur yalnız bir obyekt və ya fəaliyyətə yönəlir, digərlərindən uzaqlaşır.Diqqətin mərkəzləşməsi o deməkdir ki, insanın bütün psixoloji aktivliyi müvəqqəti olaraq mərkəzləşir və lazım olan obyektə yönəlir.Diqqətin mərkəzləşməsi zamanı sanki digər obyekt və hadisələr, kənar qıcıqlar sezilmir.

2) Diqqətini davamlılığı. Diqqətin uzun müddət, fasiləsiz və mərkəzləşdirilmiş formada ümumi bir məqsədə tabe olan obyektlər üzərində saxlanması ilə ifadə olunur.Diqqətin davamlığı sinir sitemi, temperament tipləri, motivasiya, şəxsi maraqlar, tələbatlar və eyni zamanda ətraf mühit, xarici təsirlərdən də asılıdır.Davamlılıq diqqətin müvəqqədti xüsusiyyətidir.

3) Diqqətin həcmi. Eyni vaxtda əhatə olunan, aydın dərk olunan obyektlərin miqdarı ilə müəyyən edilir.Adətən böyüklərin diqqətinin həcmi 4-6, uşaqlarınkı 2-3 arasında olur.

Diqqətin davamlılığı 1 – 2yaş 5dəqiqə, 2 -3 yaş 10dəqiqə, 3-4yaş 15-20dəqiqə, 4-5yaş 20-30dəqiqə, 5-6yaş 30-40dəqiqə,6yaşdan yuxarı 45dəqiqə olur.

Diqqətin həcmi yalnız genetik amillərdən deyil, həmçinin fərqin qısa müddətli hafizəsinin imkanlarından da asılıdır.Diqqətin həcmi eyni zamanda insanın peşə vərdişləri, əhvalı, sağlamlığı, maraqları ilə də bağlıdır.

 4) Diqqətin paylanması. Diqqətin eyni vaxtda iki və daha artıq obyektə yönəldilməsi bacarığı ilə xarakterizə olunur.Diqqətin paylanması zamanı sanki diqqətin bir neçə fokusu (mərkəzi) eyni vaxtda bir neçə işi icra etməyə imkan verir və onlardan heç biri diqqətdən kənarda qalmır.Şahidlərin yazdığına görə, Naroleon eyni vaxtda yeddi işi icra edə bilmək qabiliyyətinə malikdir.

 5) Diqqətin keçirilməsi. Bu zaman şüurlu surətdə diqqət bir obyektdən başqa obyektə və ya bir fəaliyyətdən başqa fəaliyyətə yönəldilir.Diqqətin keçirilməsi ixtiyari və qeyri-ixtiyari olur.İxtiyari –şüurlu şəkildə iradənin nəzarəti altında obyektin qavranılmasına yönəlişlik, qeyri-ixtiyari isə gözlənilmədən, daha güclü qıcıqlandırıcının təsiri ilə diqqətin başqa obyektə yönəlməsidir.İnsanın lazımi anda diqqətini müəyyən obyektin üzərinə yönəldə bilməməsi isə dalğınlıq adlanır. Dalğınlığın səbəbləri müxtəlif ola bilər. Diqqətin başlıca xüsusiyyətləri-onun keçiriciliyi, davamlığı, həcm, paylanması, cəmləşməsi və konseptrasiyasıdır.

6) Diqqətin tərəddüdü- Onun intensivlik dərəcəsinin qeyri-ixtiyari olaraq dövrü dəyişmələri ilə ölçülür. (2-3 12 saniyəyədək).

7) Diqqətin yayınması - qeyri-ixtiyari olaraq diqqətin şüurlu və niyyətli halda yerdəyişməsidir. Bədən tərbiyəsi dərsindən sonra riyaziyyat dərsinə keçmək).

 8) Diqqətin pozulması - müəyyən müddət diqqətin tonlaya bilməmək, dalğınlıqdır. Buna “şüurun daralması” da deyirlər.(Dalğınlıq – diqqətsizlik).Diqqətin kollektiv, qrup və fərdi olmaqla 3 əsas tipi fərqləndirilir.

 Diqqətin patologiyası dedikdə aşağıdakı xüsusiyyətlər nəzərdə tutulur:

 1. Diqqətin davamsızlığı.

2. Diqqətin ləngiməsi.

3. Diqqətin durğunluğu.

4. Diqqətin daralması ( beyin damarlarının aterosklerozunda olur).

 5. Diqqətin zəifləməsi (kəllə travmalarında) (gözlərini ən güclü qıcığa zilləyir, heç bir reaksiya vermir). İnsan beyni çox mürəkkəb funksiyaları yerinə yetirir. O, yalnız ətraf aləmdən informasiyanı qəbul etmir, həm də onu hifz edib saxlayır. Hər gün biz yeni məlumatlar əldə edirik, hər gün bizim biliklərimiz zənginləşir.İnsanın bildiyi hər şey müəyyən müddət onun beyin “xəzinəsində” saxlanılır.

Beyindəki diqqət və davranış idarəsi ilə əlaqədar olan bölgələr kifayət qədər aktiv deyil. 

Diqqətin asanca dağılması, həddindən artıq hərəkətlilik və düşünmədən hərəkət etmə beyindəki bu mərkəzlərin yaxşı çalışmamasının nəticəsidir. 

Beyin zədələnilməsi

Genetik faktorlar

Diqqət çatışmamazlığı: diqqət aşağıdır, əşyaların detallarında uzun müddət diqqətini cəlb etməyə qadir deyil, səhvlər edir.

Diqqətini saxlaya bilmir: uşaq tapşırığı sona kimi yerinə yetirə bilmir.

Ona bilavasitə müraciət edəndə elə təəssürat yaranır ki, sanki eşitmir.

Təlimatları birbaşa yerinə yetirmir və ya onları sona çatdıra bilmir.

Üz fəaliyyətinin təşkili ilə bağlı çətinlik çəkir, tez-tez bir məşğuliyyətdən digərinə keçir.

Uzunmüddətli əqli gərginlik tələb edən tapşırıqlardan qaçır və ya xoşlamır.

Ehtiyac duyduğu əşyaları tez-tez itirir.Kənar səslərin təsirindən diqqəti asanlıqla yayınır.

 Hiperaktivlik və impulsivlik:

Həyəcanlanan zaman əl və ayaqları ilə intensiv hərəkətlər edirlər.

Yerindən tez-tez durmalıdır.Yerindən kəskin qalxmalar və həddən artıq qaçışlar.

Sakit hərəkətlərdə iştirak etmək çətinliyi.”Motor qoşulmuş” kimi hərəkət edir.

Məşğələlər zamanı yerindən qışqırmalar, digər səsli-küylü hərəkətlər və s.

Sual bitməmiş cavab verir.Oyun, məşğələ zamanı öz növbəsini gözləyə bilmir.

Digərlərinin söhbət və fəaliyyətlərinə müdaxilə edir

Qarışıq tip

Diqqətin pozulması və hiperaktivlik əlamətlərinə rast gəlinir.

Aktiv Uşaq Hiperaktiv Uşaq

Hərəkətlilikdə davranış uyğun və davamlıdır.Hərəkətlilikdə davranış məqsədsizdir.    

Hərəkətlilik mьəyyən bir məqsədə istiqamətlənmişdir.Uşaqlar reaksiyalarını idarə edə bilmirlər və idarəsiz davranırlar.    

Diqqət toplamaq lazımdırsa, uşağın hərəkətliliyi azalır.  Diqqət toplamaq lazımdırsa, uşağın hərəkətliliyi artır.     

Narahat uşaqlarda hərəkətlilik  mühitə istiqamətlidir. Stressli vəziyyətlərdə hərəkətlilikləri artar.Həddindən artıq hərəkətli uşaqlar həyəcanverici mühitlərdə sakitləşərkən, normal vəziyyətlərdə hərəkətlilik səviyyələri artar.    

Aktiv uşaq daha çox tanış mühitlərdə aktivdir Hiperaktiv uşaq hər yerdə aktivdir. 

Hiperaktiv uşaqlar  tənqidə və danlanmağa o qədər də diqqətli deyillər, buna baxmayaraq , tərifə qarşı çox həssasdırlar .

Uşağın bütün həyatının təşkili ona sakitləşdirici təsir etməlidir.

Tez-tez onu etdiyi müsbət əməllərə görə təriflənməlidir.Uşaqla fiziki kontakt çox vacibdir.

Uşağın həddindən artıq yorulmaqdan qorumaqlazımdır.Yorğunluq özünütənzimi azaldır və hiperaktivliyi artırır.

Məmmədova Elnarə

Narınc Uşaq Psixologiya Mərkəzinin psixoloqu

Go Back

Uşağa xərcliyin düzgün verilməsinin psixoloji təsiri

Böyük yaşlarda puldan doğru istifadə etmə,balaca vaxtlardan öyrədilən vərdişdən çox aslıdır.Ailələr uşaqlarına xərclik verərkən özünü nəzarətdə saxlamalı və konkret mövqeləri olmalıdır.Xərclik yaxşı bir hərəkətə mükafat və ya hər hansı öhdəliyində olan işinə ödəmə deyildir.Xərclik uşağa seçməyi,məsuliyyət hissi daşımağı öyrətmək üçün vasitə olmalıdır.

Pul qazanmaq nə qədər vacibdirsə,pul xərcləmək də o qədər vacibdir.Uşaqlara verilən xərcliklər,yeniyetmə yaşında pulu necə xərcləməyi öyrədəcəkdir.Bəzən ana-atalar özləri yoxsulluq içində böyüdüklərini düşünərək "bizlər görmədik,yeyib-içmədik"deyərək uşaqlara çoxlu xərclik verirlər.Belə hallar uşağın doyumsuz olmağına gətirib çıxaracaqdır.

Uşağa 10 yaşdan artıq həftəlik xərclik verilməlidir və ailənin büdcəsinə uyğun seçilməlidir.Uşağa normadan az xərclik də verilməsi düzgün deyil.Belə olan halda dostları ilə özünü müqayisə edərək özünə güvəni azalar.

Uşağa heç xərclik  verilməsi də düzgün deyildir.Xərclik uşaqda pula doğru istifadə etməyi öyrətmir,həm də onda məsuliyyət hissini inkişaf etdirir.Uşağa xərclik verildikdə o özünü bir şəxsiyyət kimi dəyər verildiyini öyrədir.

 

Narınc Uşaq Psixologiya Mərkəzinin Psixoloqu

Könül Dəmirova

Go Back

Uşaqlarda məktəb qorxusu

Məlumdur ki, məktəblərdə ibtidai sinif şagirdləri 6-10 yaş arasında olan uşaqlardır. İbtidai təhsil məktəbdə uşaqların gələcək təhsillərinin formalaşmasında əsas baza rolunu oynayır ki, bu təhsil zamanı hər bir valideyinin, müəllimin, psixoloqun qarşısında duran əsas vəzifə bu prosesin uşağın psixi inkişafı üçün maksimum məhsuldar və təhlükəsiz həyata keçirilməsindən ibarətdir. Yəni məkətəbəqədər uşaqların bağçadan məktəbə keçməsilə onların sosial statusları dəyişir, onlar uçun yeni bir dövr başlayır, bağça ilə münasibətdə daha çox tələblərin və tapşırıqlarn olması onların əksər halda məktəbə adaptasiya olunmasında müəyyən çətinliklər yaradır.

Belə ki, əksər uşaqlarda bu prosesə adaptasiya olunan zaman müəyyən qorxular, fobiyalar, çaşqınlıqlar olur ki, bunların da, vaxtında aşkarlanaraq aradan qaldırılması vacibdir.

Məktəb qorxusu olan uşaqlar sosial ünsiyyət qurmaqda çətinlik çəkirlər, özünəqapanma və utancaqlıq hissləri yüksək olur. Bu cür uşaqlar valideynin iştirakı olmadan tək başına harasa getmək, hər hansı bir işi görmək istəmirlər. Uşağı məktəb qorxusuna görə tənbeh etmək, qorxunu qorxu ilə aradan qaldırmağa cəhd etmək, qorxunu tez-tez müzakirə etmək olmaz.

Məktəb qorxusu olan uşaqlar məktəbə getmək istəmirlər, aglayır, əsəbi davranışlı olur, qarın ağrısı, baş ağrısı, qusma və halsızlıq kimi əlamətlərə tez-tez rast gəlinir. Bu əlamətlər məktəbin başlanılamasına az qalmış maksimum səviyyəyə qalxır. Uşaqlar məktəbə getməzdən əvvəl, onlar bu barədə məlumatlandırılmalı, məktəblə tanış olmalıdırlar.  

Məktəb qorxusu formaşına və yaranma mənbələrinə görə aşağıdakı qayda da, qruplaşdırla bilər.

  1. Məktəbdə “dərs prosesi” zamanı yaranan qorxular -  tapşırığın quymətləndirilməsi, gündəliklə bağlı müəllimin iradları, verilən tapşırıqların yerinə yetirilməməsi, səhv etmə qorxusu;
  2. Məktəbdə qoyulan “rejim qorxusu” – məktəbə vaxtında çatmamaq, dərsə geckimək, xəstələnib məktəbə getməmək,  tətlidən sonra ilk dərs günü, dərsin başlanılması qurtarmasını bildirən zəgin çalınması, sinifdə tək qalmaq qorxusu;
  3. Məktəbdə mövcud  olan əşyalara qarşı qorxu – pilləkən, zirzəmi, həkim otağı, idman zalı, yeməkxana, direktorun otağı, stamatoloji kaçinet və s.;
  4. Dərs prossesi zamanı “səhv etmək” qorxusu – lövənin qarşısında dayanmaq, müəllimin dərs izahını başa düşməmək, müəllimin irad bildirməsi, müəllim və valideyn tərəfindən danlanılmaq, cəzalar, yeni müəllim;
  5. Uşaqlarda yaranan “subyektiv” səbəblərdən yaran qorxular, yəni uşağın ətrafında olan və birbaşa qorxu mənbəyi hesab olunan insanlar – müəllim, valideyn, direktor, həkim, böyük siniflərin uşaqları, xadimə, qarovulçu və s.

Bu problemlər vaxtında aşkarlanaraq aradan qaldılmalıdır, əks halda bu hallar ölüm qorxusunun yaranmasına səbəb olur.

 Səyalı Hüseynova

Narınc Uşaq Psixologiya Mərkəzinin psixoloqu

 

                                                                                                                                      

 

Go Back

20 nəticə göstərilir