Düşüncə Jurnalı

header photo

Blog posts : "Nərmin Quliyeva"

KAPQRAS SİNDROMU

Kapqras sindromu ilk dəfə 1923-cü ildə fransız psixiatr Kapqras tərəfindən kəşf olunmuşdur. Bu sindrom əlamətlərinə görə sayıqlama pozuntusuna bənzəyir və paranoid şəxsiyyət pozuntusunda daha çox müşahidə olunur. Sindrom nadir hallarda rastlandığı üçün tədqiqat sahəsi məhduddur. Lakin problemin əsas səbəbi kimi neurobioloji və neuropsixoloji səbəblərin olduğu aşkarlanmışdır.

Əlamətləri:

Kapqras sindromu olan pasiyentlər duyğusal bağlılığı olan insanlar, əşyalar və ya heyvanlara qarşı yadlaşma hissi keçirirlər. İnsanları tanımaqda çətinlik çəkirlər, başqalarının keçirdiyi emosional vəziyyəti doğru anlaya bilmirlər. Xatırlaya bilmədikləri insanlardan uzaqlaşmağa, onlarla ünsiyyəti kəsməyə çalışırlar. Həmin insanların zərər verə biləcəyini, öz mənfəəti üçün münasibət qurduqlarını düşünürlər. Daha ağır situasiyalarda onları saxtakar kimi düşünürlər və aqressiv olurlar, hətta bu vəziyyətdən uzaqlaşmaq üçün intihara cəhd edirlər. Kapqras sindromunun əsas xüsusiyyəti “duyğu” ilə “görüntü” arasındakı uyğunsuzluqdur. Bu hal limbik sistemlə (müxtəlif situasiyalarda göstərdiyimiz reaksiyalarımız) görmə mərkəzi arasındakı əlaqənin doğru formada olmadığını bildirir. Kapqras sindromlu insanlar virtual şəkildə yaxınlarıyla ünsiyyətdə ola bilirlər, lakin real ünsiyyətdə ciddi problemlər yaşayırlar. Məsələn: pasiyent anasını tanıya bilmir, onunla bağlı xatirələri beynində canlandırır lakin anasına qarşı heç bir hiss duymur. Yəni, bu insanlar reallığı qavramada çətinlik çəkirlər.

Səbəbləri:

Beynin paryetal lobunda (təpə payı) travma və ya şiş olarsa, Kapqras sindromu yarana bilər. Beynin bu nahiyəsi ətrafın dərki və tanınması, onlar arasındakı bənzərlik və hadisələrin istiqamətinin müəyyənləşməsini təyin edir. Reallığın dərki bu hissə vasitəsilə təmin olunur. Planlama, yadda saxlama prosesləri təpə payının yardımıyla reallaşır. İnsanlar sadəcə başqalarını və əşyaları deyil, eqosunu və orqanizmini də bu nahiyə vasitəsilə tanıyır. Təpə payında yaranan pozuntu travmanın dərəcəsinə görə bütün bu xüsusiyyətlərin hamısını əhatə edir.

Təpə payında hər hansı travma və ya pozuntu olmadığı halda da Kapqras sindromu müşahidə oluna bilər. Ambivalent duyğular bu prosesə təsir göstərir. Yaxın insanlara qarşı nifrət hiss etdikləri üçün özlərini günahlandırır, bu hissi özünə etiraf etməkdən qorxur və həmin insanla ünsiyyəti kəsməyə çalışır. Bu halda şüuraltı prosesə müdaxilə edir və orqanizmi neqativ təsirdən qorumaq üçün “qavrama oyunları” yaradır.

Adaptasiya və güvən problemləri ilə xarakterizə olunan “paranoid” əlamətlər də Kapqras sindromunun səbəblərinə aid olunur.

Terapiyası:

Kapqras sindromu, mənbələrin qeyd etdiyinə əsasən psixiatrın təyinatı ilə antipsixotik preparatların qəbulu ilə ilkin terapiya olunur. Müalicə müddətində dərmanın dozası tədricən artırılır.

Beynin sağ hemisferində (yarımkürəsində) hər hansı zədə, atrofiya (kiçilmə) olarsa, cərrahi müdaxilə vasitəsilə aradan qaldırıla bilər.

 Nərmin Quliyeva

PCC-nin psixoloqu

pcc.az

Go Back

ONKOLOJİ XƏSTƏNİN PSİXOLOGİYASI

Tibbin inkişafı onkoloji xəstəliklərin yayılmasını azaltmadığı kimi qarşısını da ala bilmir. Digər tərəfdən ciddi bir xəstəliklə birlikdə yaşamaq çətindir və mübarizə gücü tələb edir.

Onkoloji xəstələrdə ağrı, iştahsızlıq, öz işlərini görə bilməmək, möhtac qalma kimi narahatlıqlara bağlı olaraq xəstənin psixoloji vəziyyəti daha da pisləşir. Bu zaman duyğu və düşüncələrini aradan qaldırmaq məqsədilə mütəxəssisə müraciət etmək əvəzinə eyni problemdən əziyən çəkən insanlarla bölüşür, onların təcrübələrini öyrənməyi üstün tutur. İntensiv şəkildə özünü digər xəstələrlə müqayisə edir. Buna görə də problemlə bağlı insanların doğru məlumat mənbələrini əldə etməsi mütləqdir. Bununla bağlı isə onkoloq və tibbi personala müraciət etmələri daha doğru olardı.

İlk öncə hər hansı narahatlıq keçirdikdə xəstələrin nə hiss etdiyinə nəzər yetirək. İlkin olaraq xəstə fərqli mərhələlərdən keçir.

  1. Əvvəlcə hər şeyin həmişəkindən fərqli olduğunu anlamağa başlayır;
  2. Artıq vəziyyətin fərqindədir və mütəxəssisə müraciət etməyi düşünür;
  3. Özünü mütəxəssisə həvalə eləyir;
  4. Müalicədən sonra artıq düzəlib və “sağlamlığıma qovuşdum” qərarını verib.

Onkoloji xəstə olmaq necə hissdir?

Bu problemdən əziyət çəkmək xəstə və yaxınlarının həyatını bir çox istiqamətdən dəyişdirir. Xəstə və yaxınları onkoloji xəstəlik diaqnozu ilə üzləşdikdə ilk əvvəl təəccüb hissi keçirirlər, kədər, əsəb, çarəsizlik, tənhalıq, qorxu kimi duyğularla qarşılaşırlar. Digər tərəfdən xəstə bu yeni vəziyyətin iş, maddi durum, ailə münasibətlərinə necə təsir göstərəcəyini düşünməyə başlayır. Aparılan tədqiqatlarda onkoloji xəstələrin 47%-də psixoloji problem olduğu aşkarlanmışdır. Xəstələrdə adaptasiya çətinliyi, çarəsizlik, ölüm qorxusu, həyat (karyera, ailə) ideallarının təhdid altında olması, fiziki problem yaşayacağı kimi düşüncə və təşviş hissi xroniki depressiyanın (distimiya) yaranmasına səbəb olur. Onkoloji xəstələrdə ümumi nüfuza əsasən intihar riski 2-4 qat daha çoxdur. Ortaya çıxan bu mənzərə onkoloji xəstələrin həyati keyfiyyətlərinə və müalicəyə adaptasiyasına mənfi istiqamətdə təsir göstərir. Buna görə də xəstələrə psixoloji tərəfdən dəstək böyük əhəmiyyətə malikdir.

Onkoloji xəstələrin yaşadığı psixoloji problemlər hansılardır?

- Xəstəliyi ilk öyrəndikləri zaman psixoloji reaksiya verirlər. Çox zaman şəxsiyyət dəyişikliyi müşahidə olunur;

- Adaptasiya problemləri yaşanır;

- Ətrafının və özünün narahat olduğu hər şeyi xəstəliklə bağlayır;

- Panik pozuntu və təşviş pozuntusu ortaya çıxır;

- Müalicə başlanıldığı ilk mərhələdə depressiya olması riski artır;

- Onkoloji problemə bağlı orqan itkisi depressiyanı şiddətləndirir;

- Xəstə alkoqol, asılılıq yaradan maddə istifadəsi kimi riskli davranışlara yönələ bilər.

Onkoloji xəstələrə xəstəlik haqqında reallığı demək lazımdır yoxsa bilməməlidir?

Bu son dərəcə böyük müzakirələrə səbəb olan məsələdir. Xəstənin və yaxınlarının diaqnozla bağlı məlumatlandırılması, müalicə seçimlərini bilməsi xəstənin adaptasiya olmasına yardım edir. Əslində hər insanın xəstəliyi haqqında gerçəyi bilməsi təbii və təməl haqqıdır. Xəstəyə müalicə seçimlərinin açıqlanması və terapiya proqramının təqdim olunması xəstəliyi qəbullanmasını asanlaşdırır. Bəlkə də əsas məqam problemi deyib-deməmək deyil, necə demək olmalıdır. Xəstənin ümidini zədələmədən reallığın qəbul olunmasına çalışmaq zərif balans daxilində tənzimlənməlidir. Digər tərəfdən xəstə məlumatlanmadığı təqdirdə qeyri-verbal ünsiyyət və problemə bağlı ünsürlər səbəbindən müəyyən narahatlıq olduğunu hiss edə bilər. Xəstənin problemə adaptasiyasında şəxsiyyət strukturu, duyğusal yetkinlik səviyyəsi, problemlə mübarizə qabiliyyəti xüsusi əhəmiyyət daşıyır. Eyni zamanda həkimin yanaşması və təcrübəsi də bu məqamda mühüm rol oynayır.

Xəstənin onkoloji diaqnoza reaksiyası necə olur?

- İlkin mərhələdə ən çox rastlanılan reaksiya şok olma, inanmama, “niyə mən?” sualıdır. Buna görə də psixoloji istiqamətdən hazırlanması, sosial və duyğusal dəstəyin təmin olunması, problemin tədricən deyilməsi daha doğru olar;

- Daha sonra aqressiya və depressiya formalaşır. Nələr olacağı haqqında qeyri-müəyyənlik, gələcəklə bağlı narahatlıq hissi, çarəsizlik, olduğu mühitdən uzaqlaşma ilə bağlı düşüncələr bu mərhələdə əsas ünsürlərdir. İnsan güvən və balans axtarmağa çalışır.

- Üçüncü mərhələ xəstənin reallığı qəbul edib, enerji və ruhi gücünü yeni həyata yönəltdiyi adaptasiya dönəmidir. Xəstə müalicəylə bağlı ümid bəsləməyə başlayır və mübarizə aparır.

Bəzən öz-özümdən niyə bizim başımıza gəldi deyə soruşuram. Bu vəziyyətdə nə etməliyəm?

Əvvəlcə “bu xəstəlik niyə məni tapdı?”, “bu qədər insan varkən niyə bizim başımıza gəldi” kimi heç bir nəticə verməyən, faydası olmayan, əksinə sizi yoracaq, zamanınızı və əhvalınızı korlayacaq sual və düşüncələrdən uzaqlaşmalısınız. Bu sualların nə xəstəyə, nə də xəstə yaxınlarına hər hansı bir faydası yoxdur. Ona görə də enerjimizi bu suala cavab axtarmaqla tükətməyək. İlk öncə xəstə yaxınları güclü olmalıdır ki, mübarizə gücünü xəstəyə aşılaya bilsin. Həmişə hər xəstəliyi qalib gələ biləcək qədər gücümüz olduğunu ağlımızda saxlamalıyıq.

Kimya terapiya xəstənin psixologiyasına necə təsir göstərir?

Onkoloji xəstəliklə bağlı tətbiq olunan kimyaterapiya uzun müddəti əhatə edən və xəstənin dəfələrlə xəstəxanaya getməsinə və müəyyən analizlərdən keçməsinə səbəb olan ağır müalicə üsuludur. Xəstənin psixoloji vəziyyəti, xəstəliyinin fərqində olması, dərmanların yan təsiri kimi bir çox faktorlara bağlı olaraq mənfi istiqamətə dəyişə bilər. Bundan başqa xəstəliyə bağlı şikayətlərin ağırlığı da xəstəyə mənfi təsir göstərə bilər. Xüsusən də xəstəxanada yataraq kimyaterapiya alan xəstələrdə rastlanılan psixoloji narahatlıqlar daha çoxdur. Çünki xəstəxanada yataraq müalicə alan xəstələrdə təşviş və depressiv epizod əlamətləri mütəmadi müşahidə olunur.

Radioterapiya (şüa terapiyası) xəstənin psixologiyasına necə təsir göstərir?

Radioterapiyanın tətbiqi xəstədə yeni narahatlıq və qorxular yarada bilər. Sümük iliyinin təzyiqə məruz qalması və infeksiya riskinə bağlı olaraq məcburi izolyasiya xəstənin psixologiyasına təsir göstərir. Bu mərhələdə xəstənin daha çox yaxınlıq və qayğıya ehtiyacı var.

Onkoloji xəstələrin müalicəsi rahat və çoxluq olmayan mühitdə, xəstənin həkimi ilə ünsiyyəti zamanı narahatlıqlarını rahatlıqla bildirəcəyi zamanın ayrıldığı məkanlarda olmalıdır. Bu məqamların olması və tibbi heyətin xüsusi qayğısı xəstənin stressinin azalmasına kömək edir.

Uzun müddət davam edən stress, orqanizmdə adrenalin və kortikosteroid kimi stressə səbəb olan hormonların miqdarını artıraraq həzm sistemində problelərin yaranmasına, orqanizmin özünü müdafiə və onkoloji xəstəliklə bağlı mübarizə bacarığının azalmasına səbəb olur.

Psixoloji yardım nəyə kömək edəcək?

Psixoloji yardım vasitəsilə xəstənn zədələnmiş mənlik dəyəri korreksiya olunur. Yeni həyat planı və gələcəklə bağlı planları formalaşdırılır. Keçmişdəki güclü tərəfləri yenidən qazandırılır və xəstəyə mübarizə etmə yolları dəstəklənir. Bənzər problemləri olanlarla aparılan qrup terapiyaları, xəstəliyə qalib gəlmiş insanla görüşlərin təşkili terapiyaya kömək edir. Həmçinin psixoterapiya vasitəsilə depressiv göstəricilər azaldılır, həyat keyfiyyətləri yüksəldilir. Onkoloji xəstəlik ailə xəstəliyi olaraq təsnifatlandırılır. Xəstənin ailəsində də stress və depressiya səviyyəsi xəstənin göstəriciləri ilə paralel olur. Son tədqiqatlarda melanxoliklərdə onkoloji xəstəliyin daha çox olduğu müəyyənləşdirilmişdir. Həmçinin depressiv xəstələr və depressiv epizod keçirən insanlarda da xəstəliyə tutulma riskinin yüksək olduğu qeyd edilmişdir.

Ümumiyyətlə, onkoloji xəstələrdə tibbi, psixiatrik, sosial və psixoloji yardım eyni səviyyədə, paralel şəkildə tətbiq olunmalıdır.

Heç vaxt ümidimizi itirməməliyik. Nə baş versə də həyata daima pozitiv gözlə baxmalı, hər şeyi müsbət düşünməli, hazırkı durumumuzdan daha ağır vəziyyətdə yaşayan insanların ola biləcəyini unutmamalıyıq!

Nərmin Quliyeva

pcc.az

 

Go Back

TƏŞVİŞLİ NEVROTİK POZUNTU

Təşviş

Təşviş hər zaman mənfi deyil. Stressli vəziyyətlərdə diqqətinizi fokuslamağa və motivə olmanıza kömək edir. Lakin təlaş və qorxu həyat keyfiyyətlərinizə mane olmağa başlayırsa, bu halda təşviş problem olaraq dəyərləndirilir.

Təşvişli nevrotik pozuntunu anlamaq

Təzyiq altında və ya stress situasiya ilə qarşılaşdıqda narahatlıq, gərginlik və qorxu hisslərini keçirmək normaldır. Təşviş orqanizmin təhlükəyə qarşı verdiyi təbii reaksiyasıdır. Sağlam təşviş diqqətimizi toplamağa və oyanıqlıq vəziyyətinin qorunub saxlanmasını asanlaşdırır, hərəkətə keçirir və problemlərimizi həll etməmiz üçün motivasiya yaradır. Ancaq təşviş həyatınıza və münasibətlərinizə təsir göstərməyə başlayıbsa bu sizin normal təşviş sərhəddini keçdiyinizi və təşvişli nevrotik pozuntunun hüdudlarına daxil olduğunuzu göstərir. Təşvişli nevrotik pozuntu olduğunu düşünürsünüz? Əgər aşağıdakı simptomlardan bir neçəsini yaşayırsınızsa və bunları aradan qaldırmağın çətin olduğunu fikirləşirsinizsə, deməli təşvişli nevrotik pozuntunun olması barədə düşünə bilərsiniz:

  • Davamlı gərgin və narahatsınız?
  • Bu hal iş, məktəb və ailə məsuliyyətlərinizi yerinə yetirməyinizə mane olur?
  • Sizi əsəbləşdirən qorxularınız var və bunlardan xilas ola bilmirsiniz?
  • Bəzi şeyləri etmədikdə pis bir hadisə baş verəcəyini düşünürsünüz?
  • Sizi narahat etdiyi üçün gündəlik fəaliyyətlərdən uzaqlaşırsınız?
  • Anidən ürək döyüntülərinizin artmasını hiss edirsiniz?
  • Hər yerdə nəsə təhlükə və fəlakət olduğu düşüncəniz var?

Təşvişli nevrotik pozuntunun duyğusal simptomları:

  • Narahatlıq və gərginlik duyğuları
  • Fəlakətə köklənmə
  • Hər an nəsə pis hadisə baş verəcəyi duyğusu
  • Ən neqativ vəziyyəti düşünmə

Təşvişli nevrotik pozutunun fiziki simptomları:

Təşviş hissdir. Orqanizmin “mübarizə apar ya da qaç” reaksiyasına bağlı olaraq təşviş bir çox fiziki əlaməti ehtiva edir. Bu fiziki simptomlara əsasən bir çox insanlar nevrotik pozuntunun tibbi xəstəlik olduğunu düşünürlər. Təşvişli nevrotik pozuntu diaqnozu qoyulana qədər bir neçə həkimə müraciət edirlər.

  • Ürək döyüntüsü
  • Tərkəmə
  • İshal
  • Nəfəs darlığı
  • Titrəmə
  • Əzələlərdə gərginlik
  • Baş ağrısı
  • Halsızlıq
  • Yuxusuzluq

Təşvişli nevrotik pozuntunun terapiyası

Əgər atak keçirməkdən qorxduğunuz üçün müəyyən yer və situasiyalardan qaçırsınızsa, mütəxəssisə müraciət etməyiniz mütləqdir. Təşviş tutmaları tam olaraq korreksiya edilir və 5-8 seans müddətində prosesi nizamlamaq mümkündür.

Təşvişli nevrotik pozuntu zamanı nələri edə bilərik?

Tez-tez narahatlıq yaşayan insanlarda nevrotik pozuntu olmur. Daha çox işləmək, yuxusuzluq və ya idmandan uzaq olmaq, ev və ya işdəki stress, hətta çoxlu miqdarda qəhvə qəbulu sizdə təşviş yarada bilər. Nəticədə, nevrotik pozuntuya bağlı olmayan, həyat tərzindən qaynaqlanan durum stress və təşviş hisslərinizi artıra bilər. Əgər hədsiz dərəcədə təşviş hissi keçirirsinizsə, özünüzə nə qədər zaman ayırdığınızı nəzərdən keçirin:

  • Hər gün istirahətə nə qədər zaman ayırırsınız?
  • Orqanizmin tələb etdiyi duyğusal dəstəyi ala bilirsiniz?
  • Şəxsi gigiyenanıza diqqət ayırırsınız?
  • Məsuliyyətiniz çoxdur?
  • Ehtiyacınız olduğu təqdirdə kömək istəyirsiniz?

Başqa insanlara etibar edəcəyiniz məsuliyyətləriniz ola bilər. Çalışın ətrafınızda güvənəcəyiniz insanlar olsun. Narahatlığınız haqqında sadəcə danışmaq belə onların qorxuducu olmadığını göstərir.

Təşvişli nevrotik pozuntunun aradan qaldırma yolları

1) Neqativ düşüncələrə meydan oxuyun

Narahatlığınızı qeyd edin. Təşviş keçirdiyiniz zaman həmin andakı hisslərinizi dəftərə qeyd edin. Yazmaq düşünməkdən daha çətindir. Beləliklə, neqativ düşüncələrin aradan qaldırılması ehtimalı artır.

Özünüzə təşviş saatı yaradın: hər gün 10-20 dəqiqəlik təşvişiniz üçün fəda etdiyiniz “təşviş zamanı”nı müəyyənləşdirin. Bu zaman daxilində sadəcə neqativ və sizdə narahatlıq yaradan düşüncələrə köklənin. Lakin günün digər saatlarında bu barədə qətiyyən düşünməyin. Gün ərzində narahat düşüncələr sizi narahat edərsə, onları dəftərə qeyd edin və “təşviş saatı”nda bu barədə düşünün.

2) Özünüzə diqqət edin

  • Rahatlama texnikalarından istifadə edin: davamlı olaraq istifadə olunan mərhələli əzələ rahatlama və diafraqma nəfəsi alma kimi texnikalar təşviş simptomlarını azaldır. Sağlam qidalanın: günə səhər yeməyi ilə başlayın, gün ərzində tez-tez və az-az yeyin. Uzun müddət yemək yeməmək qanda şəkərin miqdarının azalmasına gətirib çıxarır və bu da zamanla təşviş səviyyəsini artırır.
  • Alkoqol və nikotin istifadəsini azaldın: çünki hər iki vasitənin istifadəsi sizdə təşviş yarada bilər
  • Davamlı olaraq idmanla məşğul olun: idman təbii stress azaldıcı və narahatlığın təbii aradan qaldırma üsuludur. Daha yaxşı nəticə almaq üçün hər gün 30 dəq zamanınızı idmana ayırın.
  • Yuxunuza diqqət göstərin: yuxu azlığı narahat düşüncə və duyğuların yaranmasına təkan verir. Buna görə də gecə 7-9 saat yatmağa xüsusi diqqət göstərin

Nə vaxt mütəxəssis yardımı almalısınız?

Əgər təşviş və narahatlığınız həyat keyfiyyətlərinizə təsir göstərəcək səviyyədə yüksəkdirsə, mütləq şəkildə psixoloji yardım almalısınız. Əks təqdirdə proses irəlilədikcə digər psixoloji narahatlıqların yaranmasına zəmin ola bilər. Seans müddətində təşvişli nevrotik pozutunun dərəcəsi müəyyənləşdirildikdən sonra ehtiyac görüldüyü təqdirdə paralel şəkildə həkim-psixiatr təyinatı ilə farmakoterapiya tətbiq oluna bilər.

Təşvişli nevrotik pozuntu zamanı psixoterapiya

Bihevioral terapiya ən çox istifadə olunan texnikalardan biridir. Problemin əsas mənbəyini yaradan psixoloji konflikt və keçmişdə yaşanmış problemlərə köklənərək əsas səbəbləri üzə çıxarmağı hədəf götürür. Təşvişin aradan qaldırılması istiqamətində bihevioral terapiya 5-20 həftəlik seanslarla davam edir.

  • Koqnitiv-bihevioral terapiya: davranışla yanaşı düşüncələrə fokuslanır. Təşviş yaradan, qeyri-iradi düşüncə qəliblərini tanımanıza və onlara meydan oxumanıza kömək edir.

Nərmin Quliyeva

Psixologiya və Konsultasiya Mərkəzinin psixoloqu

pcc.az

Go Back

Depressiyanın müalicəsində yeni metod - TSM

Son illərdə elm adamları, nizamsız beyin funksiyalarını normallaşdıracaq və eynilə bir kompüter kimi çalışacaq, duyğu, düşüncə, hərəkət, yaddaş kimi bir çox beyin funksiyasını normal halına gətirəcək araşdırmalar aparmaqdadır. Transxroniki Maqnetik Stimullaşdırılma müalicəsi ilə beyinə şok maqnetik xəbərdarlıqlar göndərərək, beyinin xəstələnmədən əvvəlki möhkəm vəziyyətinə yenidən dönməsi məqsəd qoyulmaqdadır. Necə ki,Amerikadakı son Dünya Nevrologiya Konqresində Transxroniki Maqnetik Stimullaşdırılma (TMS) müalicəsinin nevropsikiyatrik xəstəliklərin müalicəsində cığır açacağı vurğulanmışdır. Beyində təxminən 10 milyard hüceyrə aktiv olaraq bir-biri ilə davamlı ünsiyyət kombinezonu ilə çalışmaqdadır. Düşüncələrimizin ya da hərəkətlərimizin reallaşmasını, beyin hüceyrələri arasındakı bu 10 milyard dəfə olan 10 milyard əməliyyatlar nəticəsində reallaşmaqdadır. Üstəlik bu əməliyyatların çoxu saniyədən çox daha qısa bir zaman müddətində cərəyan etməkdədir. Bu mövzunu yaxşı anlamanız üçün bir nümunə vermək lazım olsa böyük bir sahə düşünün və orada 10 milyard ədəd telefon cihazı olsun və bu on milyard telefon da bir-birlərinə bağlı olsun. Bu beynimizin demək olar ki, eyni mexanizm ilə çalışdığını göstərir. Belə bir ünsiyyət şəbəkəsinin dəhşətini təsəvvür edə bilirsinizmi? İşin ən maraqlı tərəfi də hüceyrələr arası şərhlər, hələ tam olaraq həll edilə bilməyən mikro molekulyar bioloji agentlərlə reallaşmaqdadır. Bu mikro molekulyar agentlərdəki balanssızlıqlar depressiyadan tutmuş baş ağrısına qədər bir çox nevroloji və psixiatrik problemlərə və xəstəliklərə səbəb olmaqdadır. Bu məzmunda, TMS müalicəsi, mikro molekulyar bioloji agentlərin balanssızlığını ortadan qaldırmaqda sanki beyini kompüter kimi əvvəlki vəziyyətinə qaytarmaqdadır. Nyu-York Milli Mental Sağlamlıq İnstitutu (The National Institute of Mental Health) etmiş olduğu 3 fərqli işdə TMS, depressiya üzərinə olduqca təsirli olduğu və ağır depressiyalarda haradasa EKT'yə yaxın bir düzəlmə göstərdiyini bildirmişlər. Üstəlik Elektro Konvulzif müalicə (EKT) invaziv bir üsul olduğu halda TMS-nin heç bir mənfi təsiri yoxdur. İş qrupundan Dr. Saran Lisanby, gələcək illərdə TMS-nın, depressiyada ən təsirli və yan təsirsiz müalicə olaraq mənimsəniləcəyini bildirir. Yalnız depressiya deyil, panik atak müalicəsində də TMS, müvəffəqiyyətlə tətbiq olunmaqdadır. Maqnetik stimulyasiya ilə depressiya və panik atak mərkəzləri əvvəlki vəziyyətinə qaytarılaraq təməldən müalicəyə cəhd göstərilir. Hədəf əvvəlcə panik atakları seyrəkləşdirmək daha sonra da tamamilə yox etməkdir. Panik atak, beyinin “pis zarafatı” olub, beyindən vücuda saxta xəstəlik həyəcanı göndərilməsi ilə formalaşır. İnsanlara dəfələrlə ölüm qorxusu yaşadan panik atakların çox ciddi qəbul olunaraq bir an əvvəl aradan qaldırılmaları lazımdır. Uzun müddət ərzində, TMS-nın tətbiqini bir çox panik atak xəstəsində; dərmanlara duyulan ehtiyacın get-gedə azaldığı və hətta tamamilə dərmansız dövrə keçəndə xoşbəxtliklə nəticə verdiyini müşahidə etməkdəyik. Transkranial Maqnetik xəbərdarlıqda MRI'da istifadə edilənlərə bənzər təcrübəli elekromaqnitlərdən istifadə edilməkdədir. Beyin üzərində bu elektromaqnitlərin çıxardığı,  maqnetik zərbələr sinir hüceyrələrində və sinir yollarında eyni exo kimi təsirlənməyə səbəb olaraq düzəldici təsir təmin etməkdədir. Cənubi Karolina Tibb Fakültəsindən psixiatr Dr. Mark George qeyd edirdi ki, beyinin həm kimyəvi, həm elektrik fəaliyyətləri olan bir orqan olduğu unudulmamalıdır və lazım olduğunda TMS ilə əvvəlki vəziyyətinə qaytarılmalıdır. Olduqca problemli yan təsirlərinə baxmayaraq, elektroşok müalicəsi, uzunmüddətli şiddətli depressiyada hələ də ən təsirli üsul olaraq tətbiq olunmaqdadır. Halbuki TMS, EKT bənzəri düzəldici təsir təmin etməkdədir. Həm də TMS-nın heç bir invaziv və aqressiv istiqaməti olmayıb, bilinən bir yan təsiri yoxdur. Məlumdur ki, beyinin fərqli bölgələrindəki sinir hüceyrələri birlikdə bir uyğunlaşma içərisində hərəkət etməkdədir. Xüsusi olan korteksin mühakimə etmə, düzəltmə və həyatlarımızı planlaşdırma əməliyyatlarında təsirli bölgələri ilə limbik sistemin duyğularla yüklü olan bölgələrini bağlayan zincirlərdir. Depressiyaya istiqamətli bir nəzəriyyə də, depressiv duyğu vəziyyətinin bu zincirlərdəki bir ziddiyyətdən qaynaqlandığını və ya bu balanssızlığa bağlı olduğunu bildirir. Eynilə bir kompüterin formatlanması (sıfırlanması) kimi periodik maqnetik xəbərdarlıqlar nəticəsində bu bölgələrdəki axınlar yenidən düzəldilməkdədir. Hətta Time Jurnalı maqnetik 'zərbə'lərlə depressiya müalicəsindən alınan nəticələrin həm həkimlər, həm də xəstələr baxımından ümid verici olduğunu qeyd edilir.Columbia Universitetindəki Nyu-York  əyalətinin Psixiatriya İnstitutunda və bir çox ölkədə TMS müalicə mərkəzlərində; minlərlə xəstənin TMS ilə düzəldiyi elmi nəşrlərlə dəfələrlə elan edilmişdir. Nəticə etibarilə TSM, depressiya müalicəsində əhəmiyyətli bir müalicə ünsürü olaraq yerini almışdır. Dərmanlara cavab verməyən və ya tam düzəlməyən,dərman istifadə etmək istəməyən xəstələr üçün ümid işığı olmuşdur. Ədəbiyyatda dərmanlara müqavimətli bir çox xəstənin maqnetik stimulyasiya ilə düzəldiyinə dair saysız nümunə vardır. Xüsusilə hamilə olan və ya süd vermə dövründə olub, dərman istifadə təhlükəli olan qadın xəstələrin çox rəğbət etdiyi bir müalicə üsulu vəziyyətinə gəlmişdir. 

Nərmin Quliyeva

Xəzər Universitetinin psixologiya fakültəsinin tələbəsi

psixotest.az

Go Back

PSİXOSOMATİK XƏSTƏLİKLƏR

Psixosomatik xəstəliklər,yaranmasında ruhi faktorların əhəmiyyətli rol oynadığı müəyyən bəzi somatik xəstəliklərdir. Qədim dövrlərdən bəri ruh – bədən bütövlüyünü müdafiə edən həkimlər və ya filosoflar olmuşdur (Hipokrat, Əflatun, Aristotel, Galen, İbni Sina). Duyğuların somatik reaksiyalar meydana gətirdiyini göstərən xalq deyimləri vardır:Utancdan üz qızarması,hirsdən başın ağrıması,kədərdən iştah kəsilməsi,xülyadan yuxu qaçması kimi.Bəzi somatik pozuntuların ruhi üsullarla (təlqin, hipnoz) yaxşılaşdığı ən azından keçən əsrdən bəri bilinməkdədir.

Xəstəliyin görüldüyü sistemə görə təsnifat:

1. Tənəffüs sistemi ilə əlaqəli olanlar:Allergik rinit (saman soyuqdəyməsi),bronxial astma, hiperventilyasiya (tez-tez nəfəs alma)

2. Qan dövranı ilə əlaqəli olanlar:Hipertensiya ( qan təzyiqi yüksəkliyi),hipotensiya (qan təzyiqi aşağılığı) ,tac (ürəyi bəsləyən) damar xəstəliyi,miqren

3. Həzm sistemi ilə əlaqədar olanlar:Mədə və duodenum (on iki barmaq bağırsağı) xorası , ülserativ kolit (qalın bağırsaq iltihabı),əsəbdən dolayı qusmalar,əsəbdən dolayı qəbizlik , irritabl (həssaslıq) bağırsaq sindromu ,enkoprez (nəcis qaçırma)

4. Metabolik-endokrin (daxili ifrazat bezləri ) sistem ilə əlaqədar olanlar:Diabetes mellitus (şəkər xəstəliyi),guatr və hipertiroidi ( tiroid vəzinin həddindən artıq ifrazı ),həddindən artıq köklük,qidalanma pozuntuları ( anoreksiya nervoza və bulimiya nervoza )

5. Ürogenital sistemlə əlaqədar olanlar:adət nizamsızlıqları,cinsi funksiya pozuntuları,yalançı hamiləlik, enurez (sidik qaçırma ),infertilite (sonsuzluq)

6. Əzələ-skelet sistemi ilə əlaqəsi olanlar:Oynaq ağrıları ,revmotoid artrit

7. Dəri ilə əlaqədar olanlar: ekzema,qurdeşən,qaşınma ,psöriazis (sədəf xəstəliyi),verrucae vulgaris ( ziyil)

Bu xəstəliklərin böyük əksəriyyətində meydana gələn səbəbləri çox faktorludur.Bu faktorların hamısının birlikdə hər xəstəlikdə olması lazım deyil.Müəyyən bir xəstəlikdə bunlardan bir ya da bir neçəsi daha çox əhəmiyyətli ola bilər.Bütün bu faktorların birlikdə olacağı, bir-birlərindən təsirləndiklərini əvvəldən vurğulamaq lazımdır:Varislik,zədələr,qidalanma problemləri,maddə istifadəsi,immun sistemini zəiflədən faktorlar,şəxsiyyət xüsusiyyətləri və həyat forması,psixososial faktorlar …

Bir çoxunun müalicəsi,ümumiyyətlə,dərmanlar,əməliyyat və ya fizika müalicə kimi üsullardır.Lakin bu xəstəliklərlə məşğul olan həkimlər,mənfi ruhi faktorların müalicəni nə cür çətinləşdirdiyini yaxşı bilirlər. Sadalanan pozuntuların xaricində qalan bir çox xəstəlikdə də ruhi faktorların yeri ola bilər.Həmçinin hər somatik xəstəlikdə psixoloji faktorlar xəstəliyin gedişinə təsir edər.

Bütün bu pozuntuların cəmiyyətdə epidemiologiyasını ölçmək çətindir.Lakin bunların hər cəmiyyətdə çox məşhur,bilinən xəstəliklər olduğu da həqiqətdir.Birinci pillə sağlamlıq mərkəzlərində və xəstəxanalarda bu tip xəstəliklər ən sıx görülən pozuntulardır.

Cərrahiyyə və daxili xəstəliklər şöbələrində yatan xəstələrin əhəmiyyətli bir seqmentində ( 30-50% ) öncəliklə depressiya və qayğı olmaq üzrə dəyişik ruhi pozuntuları da somatik xəstəliklərlə birlikdə görüldüyü bilinməkdədir.Məsələn nevroloji şöbələrdə rastlanan enmə faktlarında % 60-a çatan yüksək nisbətdə depressiya inkişaf edə bilməkdədir.Əsas sağlamlıq mərkəzlərinə müraciət xəstələrdə depressiyanın yayılmasının 10%-i aşmaqdan və başqa ruhi pozuntularla birlikdə bu nisbət 25%-i tapmaqdadır.

Ümumi xəstəxanalarda nevroloji,kardioloji,gastroenteroloji,endokrinoloji,dəri xəstəlikləri,onkoloji, transplantasiy və digər cərrahiyyə şöbələrində yatan xəstələrdə tez-tez psixiatrik konsultasiyaya ehtiyac duyulmaqdadır.Bu ehtiyaca cavab verməyə çalışan psixiatrlarla,bu sahələrdə çalışan həkimlərin qarşılıqlı əməkdaşlıq içində olmaları gedərək artmaqdadır.Əvvəllər yalnız məsləhət xidməti verilən bu sahələrdə əlaqəli əməkdaşlıq ( liyezon ) prosesi də inkişaf etməkdədir.

Nərmin Quliyeva

Xəzər Universitetinin psixologiya fakültəsinin tələbəsi

pcc.az

Go Back

Qısa müddətli yuxu- NARKOLEPSİYA

Narkolepsiya (narcao-keyləşirəm,lepsis-tutma) qısamüddətli yuxu tutmalarının vaxtaşırı təkrar etməsi ilə xarakterizə olunan xəstəliyə deyilir.

Eyni vaxtda başqa formalı tutmalar da müşahidə olunur:hər hansı emissiyanın təsiri altında başlanan qəfləti əzələ zəifliyi ya süstlüyü (katalepsiya) əmələ gəlir.

Xəstəlik adətən gənc yaşlarda başlayır.Narkolepsiya tutması iş vaxtı,yol gedərkən,danışan zaman,yeriyərkən və hətta velosiped ilə gedərkən belə baş verə bilər.Tutma bir neçə dəqiqə davam edir.Tutma qurtardıqda xəstə özünü tamamilə sağlam hiss edir.Narkoleptik tutmada yuxu bütün iradi əzələlərin boşalması ilə müşayiət olunmur.Buna görə xəstələr yuxu tutması zamanı bir şeyə söykənərək dayana bilərlər.

Katapleksiya tutmaları qəfləti emosiyaların-sevinc,gülüş,qorxu və s. nəticəsində başlanır.İradi əzələlər süstləşir,baş əyilir,dizlər bükülür və xəstə yıxıla bilir.Şüur aydın qalır.Bəzən tutma yalnız bir neçə saniyə çəkir.Narkolepsiyalı xəstələr tez-tez gecə yuxusunun hədsiz dəhşətli röyalar ilə müşayiət olunaraq səksəkəli və həyəcanlı olmasından şikayət edirlər.

Müalicə üçün isə hər şeydən əvvəl gecə yuxusunu mütləq qaydaya salmaq lazımdır.Narkolepsiya zamanı medikamentozdan istifadə etmək vacibdir.Uzadılmış yuxu ilə müalicə də səmərəlidir.

Nərmin Quliyeva

Xəzər Universitetinin psixologiya fakültəsinin tələbəsi

pcc.az

Go Back

Kişilərdə depressiya

 

 

Bir çox psixiatrik xəstəliklər qadınlarda daha çox izlənir amma bu kişilərin ruhi xəstəliklərə qarşı anadangəlmə \"immunitetli\",qoruma altında olduğunu göstərmir.Depressiya kişilərdə də olduqca sıx görülən və diqqətə çarpan iş-güc itkisinə,məsuliyyətlərdə axsamaya və insanın həyatının dadını qaçırmağa səbəb olan bir xəstəlikdir.Üstəlik qadınlar depressiya üçün müalicəyə müraciət edərkən, kişilər bunu demək olar ki, \"qadın tərəfindən bir vəziyyət\" olaraq gördükləri üçün,dərinləşmədikcə nə xəstəliyi qəbul edirlər nə də müalicə üçün kömək istəyirlər.

Kişilərdə depressiya əlamətləri qadınlardakı depressiya əlamətlərinə bənzəyir.Amma kişilər depressiyanı fərqli şəkildə ifadə etmə meylindədir.Qadınlar,bədbəxtəm,kədərliyəm,günahkarlıq hiss edirəm,kifayət qədər yaxşı ana ola bilmədim kimi sözlərlə ruh hallarını ifadə edərkən,kişilər əsəbiyəm,narahatam,dözülməzəm,yuxum pisdir,cinsi istəyim azaldı kimi şikayətlənmələri daha çox dilə gətirirlər.Kişilər daha güclü olmaları lazım olduğu təlimi ilə,öz fikirlərində "zəiflik" kimi görünən bəzi ruh hallarını inkar edərlər.

Kişilərdə müalicə edilməyən depressiyanın nəticələri nələrdir?

Kişilərdə depressiya dağıdıcı nəticələr doğura bilməkdədir.Depressiyada olan kişilərdə,qadınlara görə intihar ilə ölüm nisbətləri təxminən dörd qat daha çoxdur.Daha çox qadın intihara cəhd etsə də,bundan fərqli olaraq kişi intihar nəticəsində öz həyatını sona çatdırır.Bu kişilərin, çox dərman alaraq intihara cəhd yerinə yüksəkdən atlama,odlu silah istifadə etmə kimi daha "sərt" üsulları daha tez istifadə etməsindən irəli gəlir.

Depressiya kişilərdə ümumiyyətlə,mədəni gözləntilərin izlərini daşıyır.Kişilərin müvəffəqiyyətli olması ,duyğularını düzəltməsi,idarəli olmaları lazımdır.Hadisələr kişinin idarəsində olmalıdır.Bu mədəni gözləntilər,depressiyanın əlamətlərini maskalayır​​.Klassik depressiya əlamətləri yerinə,kişilərdə təcavüzkarlıq və hirs ifadəsi ola bilər,bu cəmiyyət içində daha qəbul edilə bilən bir "sərt kişi" davranışıdır. Kişilər sıxlıqla depressiya əlamətlərini basqılamak üçün spirt istifadəsinə yönəlirlər. Spirt o əsnada müvəqqəti rahatlama verir kimi görünsə də,həqiqətdə depressiya əlamətlərini daha şiddətləndirir.

Yaşlı kişilərdə depressiyaya tez-tez rast gəlinir?

Depressiya yaşlanmanın normal bir parçası olmamasına baxmayaraq,yaşlı kişilərdə ürək xəstəliyi, xərçəng kimi xəstəliklərin,depressiyanın da daha tez izlənilməsi ilə nəticələnir.Təqaüd ilə birlikdə kişinin gəlir və iş itkisi olur,daha çox özünü boşluqda və işə yaramaz,gücünü itirmiş hiss edə bilir. Gündəlik təkrarlanan nizamı pozulur,bu dəyişikliklər hissi stressi artıra bilir və özünə inam itkisi depressiyaya kömək edə bilir.Buna əlavə olaraq,ailə və dostların ölümü,digər sağlamlıq problemləri üçün verilən bəzi dərmanlar da depressiyanın yaranmasına gətirib çıxarır.

Hər il xüsusilə qış dövrlərində çökmüş kimi hiss edirsinizsə,depressiya müalicəsi almağınıza baxmayaraq göstəricilər düzəlmirsə,sizdə də D vitamini əksikliyi ola bilər.Son araşdırmalar D vitamini çatışmazlığının,depressiya əlamətləri yaratdığını göstərir.Amerikada edilən 20-90 yaş arası 12600 adamın daxil edildiyi olduqca geniş bir işdə şəxslərin qandakı D vitamini səviyyələri ilə depressiya əlamətləri əlaqəsi araşdırıldığında,vitamin səviyyəsi aşağı olanlarda depressiya daha çox izlənilmişdir.

Son illərdə,D vitamini çatışmazlığının osteoporoz,ürək xəstəlikləri,diabet,bəzi xərçəng növləri  və multipl skleroz kimi immun sistemi xəstəliklərinin yanında depressiyaya da bağlı olduğu tapılmışdır.Bu nəticələr üzərinə,tibbi nüfuz və idarələr fərdlər üçün təklif edilən gündəlik D vitamini səviyyələrini yüksəldiblər.Bu an depressiya üçün də etibarlı olan gündəlik D vitamini alışı 1-70 yaş arası insanlarda 600 modul (İÜ),71 yaşından böyük şəxslərdə isə 800 moduldur.

Depressiya ilə çatmayan D vitamini əlaqəsi

Tam olaraq D vitamini və depressiyanın hansı mexanizm ilə əlaqəli olduğu bilinmir.D vitamini əskikliyi depressiyaya səbəb ola bilər,ya da depressiya aşağı D vitamini səviyyələri üçün risk artıra bilər. Məsələn,depressiya diaqnozu olan insanların daha çox zamanlarını qapalı sahələrdə keçirmələri,daha az sağlam bəslənmələri D vitamini səviyyələrini aşağı salır.Beyin də daxil olmaqla bütün bədəndə D vitamini ilə çalışan hüceyrələr olur.D vitaminin əksik olması,bu hüceyrələrin yanlış işinə yol açır. Depressiyanın ortaya çıxışının mexanizmi bu ola bilər.Bu an üçün təklifimiz xüsusilə qış dövrü təkrar edən depressiya olanlarda və depresiyada müalicəyə müqavimət göstərənlərin qanda D vitamini səviyyələri ölçülməlidir.D vitamini ən çox balıq,süd və süd məhsullarında olur.Depressiya olan kəslərin bu məhsulları daha çox istifadə etməsi faydalı olacaq.

Depressiya cədvəli,yalnız depressiv pozğunluq adı verilən xəstəlikdə deyil,bipolyar pozğunluq,obsessif-kompulsif pozğunluq,şizofreniya,qidalanma pozğunluqları,cinsi funksiya pozğunluqları,yuxu pozğunluqları və digər bir çox psixiatrik xəstəlik zamanı bərabərlik edən ikinci diaqnoz ola bilər.Depressiyanın müalicəsi,paralel gedən xəstəliklərə,fərdin yaş və cinsiyyətinə,fiziki xüsusiyyətlərinə,gündəlik həyat fəaliyyətlərinə,ifadə şiddətinə və daha bir çox faktora görə dəyişir.

Nərmin Quliyeva

Xəzər Universitetinin psixologiya fakültəsinin tələbəsi

psixotest.az

Go Back

Fiziki məhdudiyyəti olan şəxslərin psixologiyası

Fiziki məhdudiyyət; "insanın şəxsi və ya sosial həyatındakı işlərini, somatik və ya ruhi bacarıqlarında müəyyən məhdudiyyət olduğu üçün edə bilməməsidir". Bir insanın fiziki funksiyalarında yaranan hər hansı pozuntu və bunların hərəki bacarıqlarında yaratdığı əksiklik və çətinlik, onu cəmiyyətin digər üzvlərindən fərqləndirir. Bu fərqlilik, fiziki məhdudiyyəti olan şəxslərin yaşadığı ayrıseçkiliyin əsas səbəbidir. Bildiyimiz kimi hər növ ayrıseçkiliyin təməlində fərqli olmaq, yəni "öyrənilməmiş xüsusiyyətlərə" sahib olmaq dayanır. Fiziki funksiyaların pozuntuları və bunların hərəki bacarıq üzərində yaratdığı məhdudiyyətlər insanı cəmiyyətdən uzaqlaşdırır.

Sosial dəstək sistemlərinin kifayət qədər olmaması, insanları cəmiyyətdən uzaqlaşdıran davranışlar fiziki məhdudiyyəti olan insanın cəmiyyətə uyğunlaşmasının qarşısını alır. Ailə, uşaqların sağlam böyüdülüb, inkişaf edəcəyi və heç vaxt əhəmiyyətini itirməyən universal təşkilatdır. Xüsusilə, ilkin davranış formaları, ictimai həyatla bağlı qayda və rollar, təməl vərdişlər, sevgilər, gündəlik münasibətlər daxilində ailə tədqiq olunur. Buna görə də normal və ya qüsurlu, problemli və ya problemsiz hər uşağın, içində böyüyüb inkişaf edəcəyi ailəyə ehtiyacı var. Uşağın qüsuru tam aydınlaşdırıldıqdan sonra ailə üzvlərinin uşağı və qüsurunu qəbul etməsi çox vacibdir. Lakin ailələr bu müddətdə müəyyən mərhələlərdən keçməlidirlər.

1. Şok: Uşağın fiziki məhdudiyyətli olduğunu öyrənən ailələrdə tez-tez müşahidə olunan reaksiyaların birincisidir. Bu vəziyyət əsasən, ağlama, emosional donuqluq və çarəsizlik şəklində müşahidə olunur.

2. İmtina etmək: Bəzi valideynlər övladlarının qüsurlu olduğunu qəbul etmək istəmirlər. Bu zaman nümayiş etdirdiyi imtina (müdafiə mexanizmi), bilmədiyi situasiyaya qarşı yaşadığı qorxu hissindən qaynaqlanır. Valideynlərin özləri və uşaqların gələcəyinə yönəlik narahatlıq, təşviş, hədsiz məsuliyyət, "necə olacaq?" sualına cavab tapa bilməmələri bu mərhələnin yaranmasına səbəb olur.

3. Əzab çəkmə və depressiya: Valideynlər fiziki məhdud uşağa sahib olduğu təqdirdə əksər hallarda xəyal qırıqlığı yaşayırlar. Valideynin düşüncəsində qüsur, xəyallarında yaşayan ideal uşağın yox olma simvoludur. Bu halda duyulan olunan əzab hissi, çox istədiyi insanı itirən birinin yaşadığı kədər, əzabla eyni dərəcədədir. Depressiya isə əzabın sonunda müşahidə olunmağa başlayır. Bir çox hallarda valideynlər öhdələrindəki məsuliyyət qarşısında hər şeyi bacarmayacaqları inancı vasitəsilə depressiya ilə qarşılaşırlar. Nəticədə isə bütün ailə üzvlərində cəmiyyətdən təcrid olma müşahidə olunur.

4. Günahkarlıq hissi: Fiziki məhdudiyyətli uşağa sahib hər ailədə əzab hissindən sonra rast gəlinən vəziyyədir. Övladlarındakı məhdudiyyətə səbəb kimi valideynlər daima özlərini günahlandırır və ya hər hansı yanlış hərəkətinə görə Allah tərəfindən cəzalandırıldıqlarını düşünürlər.

5. Qərarsızlıq: Fiziki məhdudiyyətli uşağa sahib bəzi valideynlərdə yeni vəziyyətə dərhal uyğunlaşma gözlənilsə də, bəzilərində bu hal uzun müddəti əhatə edir. Qəbul etmə mərhələsində yaşanılan qərarsızlıq, ailə üzvlərinin bir-birini günahlandırması prosesinin uzanmasına səbəb olur.

6. Qəzəb hissi: Bu hal valideynlərin qəbul etmə müddətində yaşadığı və qəbul etmə prosesinə mane olan hissdir. "Niyə mən?", "niyə mənim\bizim övladımız" kimi suallara cavab axtarırlar. Bu mərhələ, ailə üzvlərindən birində olduğu təqdirdə digərlərinə də sirayət edir. Həkimlər, pedaqoqlar və psixoloqlar da fiziki məhdudiyyət yaşayan insanın və ya ailə üzvlərinin qəzəb obyektinə çevrilə bilər.

7. Utanma: Hər valideyn övladının uğur qazanmasını, başqaları tərəfindən təqdir edilməsini arzulayır və bu halda son dərəcə qürur duyur. Halbuki fiziki məhdudiyyətli uşağın, cəmiyyət tərəfindən təqdir olunmaması, acınılması, qorxulması kimi neqativ situasiyalar yaşanılır. Belə olduğu halda ailə, fiziki məhdudiyyətli övladından utanır. Mütəmadi şəkildə digər insanlarla ünsiyyətdən qaçır, övladını evdən kənara çıxarmır.

8. Uzlaşma: Bu tip davranış müşahidə olunan insanlar, tez-tez "əgər uşağın bu vəziyyətdən çıxmasına kömək etsən, bütün ömrüm boyu sənə minnətdar olaram" fikri ilə başqalarına müraciət edirlər. Övladının yaşadığı problemə çarə axtarmaq, ailələrdə son cəhd olaraq ifadə edilir.

9. Uyğunlaşma və ya qəbul etmə: Valideynlərin, övladlarıyla qarşılıqlı müsbət münasibətlər yarada biləcəklərini anladıqları mərhələdir. Ailə üzvlərinin, fiziki məhdudiyyətli uşağın varlığını qəbul etdikləri müddətdir. Bu zaman təşviş, qorxu səviyyəsi azalır, utanc kimi neqativ duyğular aradan qaldırılmış olur. Ailə artıq fiziki məhdudiyyətli övladı ilə nələr edə biləcəyini, münasibətlərini necə tənzimləyəcəyini araşdırır.

Fiziki məhdudiyyətli insanların psixoloji, pedoqoji baxımdan müəyyən dərəcədə problem yaşamaları normal haldır. Bizə aid olan məqam, məsuliyyət onları mühakimə etməmək, cəmiyyətdən kənarlaşdırmamaq, onlara dəstək olmaq, tənhalıqlarını paylaşmaqdır. Bu, bizim insanlıq vəzifəmizdir. Onların hamından çox dəstəyə ehtiyacları olduğunu unutmamaq lazımdır...

Nərmin Quliyeva

Psixologiya və Konsultasiya Mərkəzinin psixoloqu




 

 

 

Go Back

Villiams sindromlu uşaqlar - GƏLİN ONLARI TANIYAQ

Villiams sindromu nədir?

Villiams sindromu, bir digər adıyla Villiams – Beuren Sindromu,xəstəliyi ilk dəfə 1961-ci ildə təsvir edilən bu həkimlərin adları ilə xatırlanan nadir,anadangəlmə xəstəlikdir.

Villiams sindromlu uşaqların əsas xüsusiyyətləri hansılardır?

Villiams Sindromunun əsas göstəriciləri aşağı doğum çəkisi və inkişaf geriliyi,tipik bir üz ifadəsi (“Elf” pəri bənzəri),anadangəlmə ürək və damar malformasiyaları,əzələ və skelet sisteminin anomaliyaları, yırtıq,hiperkalsemiya,diş və böyrək pozuntuları ilə yanaşı yaş artdıqca müəyyənləşən qıcıqlanma (iritability),hiperakusis (həssas eşitmə),öyrənmə çətinliyi və maraq müddətinin defisiti (attention deficit) dir.

Villiams sindromlu uşaqların ümumiyyətlə,zəka səviyyələri aşağı olmaqla birlikdə bu şəxslərin dil, musiqi və ictimai bacarıqları son dərəcə qüvvətlidir.Villiams sindromlu uşaq son dərəcə xaricə dönük, musiqiyə və şeirə uyğun “ozan bənzəri” bir şəxsiyyətləri var.

Villiams sindromlu uşaqlar müxtəlif dərəcələrdə öyrənmə və diqqətlərini toplama çətinliyi göstərirlər.Villiams Sindromu əzələlərə təsir etdiyinə görə bu tip uşaqlar gec yeriyir,əl və ayaq hərəkətləri koordinasiyası ilə tarazlıq çətinlikləri göstərirlər.Bəzi Villiams sindromlu uşaqlar təxmini və ya orta zəka səviyyəsi göstərə bilirlər.Həmçinin zehni gerilik və öyrənmə çətinliyi müşahidə edilir.Villams sindromlu uşaq gec danışa bilər və bu uşaqların danışmaları üç hətta dörd və ya beş yaşına qədər uzana bilər.

Villiams sindromlu uşaqlar ümumilikdə sağlamdır,ancaq ürək,qaraciyər və diş problemləri ola bilər. Villiams sindromlu körpələrin doğumdakı çəkiləri aşağı olur.Villiams sindromlu körpələr və uşaqlarda yemək yemə və qusma kimi problemlər müşahidə olunur (Zəif əzələ tonusu,əmmə,udma və dil ilə itələmə reflekslərində çətinlik qatı qidaların qəbulunu ağırlaşdırır).Bunlara görə kilo almada problem yaşaya bilirlər.Uşaqlar böyüdükcə bu problemlər aradan qalxır.Villiams sindromlu fərdlərdə kiçik yaşlarda bədənin kalsium tarazlığında pozuntular,diş və böyrəklərdə problemlər olur.Villiams sindromlu uşaqlar digər uşaqlardan daha çox tualet tələbatını ödəyirlər.

Villiams sindromlu körpələr bir neçə aylıqkən adaptasiyada çətinlik çəkirlər.Bu uyğunlaşma problemi daha sonra düzəlir.

Villiams sindromlu uşaqların daun sindromu kimi genetik xüsusiyyətləri var.Villiams sindromundan təsirlənən insanların ən diqqətə çarpan xüsusiyyətləri xəstəliyə xas tipik bir üz quruluşudur (“pəri üzü”).Yanaqlar dolğun,ağız açıq və geniş görünüşlüdür.Pəri üzləri böyüdükcə daha da diqqətə çarpan olur.

Villiam sindromunun görülmə tezliyi

Villiams Sindromu,ana-atadan keçən irsi xəstəlik deyil.Xəstəlik təxmini hər 20,000 təbii doğuşdan bir (1:20,000) bütün etnik qruplarda görülür və cinsiyyət fərqi yoxdur.

Niyə övladım Villiam sindromludur?

Genlər,bədənimizin inkişafı və funksiyası üçün lazım olan məlumatları təlimatlar halında ehtiva edir. Genetik xəstəliklər və ya vəziyyətlər,genlərin ehtiva etdiyi bu təlimatların silinməsi və ya səhv olması nəticəsində ortaya çıxır.Genlər,hüceyrədə,hüceyrə-nüvəsi içərisində xromosom adı verilən strukturlar üzərində yerləşir.Yumurta və sperma hüceyrələri xaric hər hüceyrədə,23 cüt olmaqla,46 xromosom var.Hər cütün yarısı anadan,digər yarısı isə atadan olur. 23-cü xromosom cütünün ən əhəmiyyətli xüsusiyyəti cinsiyyəti təyin etmədir.Kişilərdə 23-cü xromosom cütlükləri XY,qadınlarda XX-dır.Villiams Sindromu,7 nömrəli xromosom cütünün birində yaranan genetik səhvdən dolayı ortaya çıxır.Səhv Xromosom 7-in bir parçasındakı “təlimatların” silinməsindən dolayı yaranır.Bu genetik ‘səhv’ mayalanma zamanı təsadüfi ortaya çıxır və ana yaxud atanın səhvi deyil.

Villiams sindromlu uşaqlarda nə tip somatik problemlər ortaya çıxır?

Villiams sindromu çox insanlarda mozaik bir tablo çəkir.Yəni xəstəliyin seyri,diaqnoza şərait yaradan faktorların ortaya çıxma forması və sırası xəstədən-xəstəyə fərqlilik göstərir.Ancaq ən çox görülən cədvəl erkən uşaqlıq dövründə inkişaf geriliyi,səbəbi açıqlanmayan hiperkalsemiya və cədvəllə yanaşı olan ürək-damar anomaliyasıdır.Xəstələrdə ən çox müşahidə edilən ürək anomaliyası SVAS yəni Supravalvular Aorta Stenozudur.Həmçinin unudulmamalıdır ki,Villiams sindromu diaqnozu almış 60% faktda ölüm səbəbi ürək-damar ağırlaşmalarıdır.Xüsusilə, SVAS və koronear arteriya darlığı olan Villiams sindromu xəstələri efor əsnasında ani ölüm riski daşıyır.

Villiams sindromu,Angelman və Prader-Villi sindromları kimi,molekulyar genetik mexanizm baxımından mikro-delesiya qrupuna daxil olan genetik xəstəlikdir.Villiams sindromunda xromosomdan silinən bölgə yeddinci otozomal xromosomun uzun qoluna məskun bir sahədir (7q11.23).Bu bölgədə iştirak edən və % 95-98 hadisədə itən iki əsas gen Elastin geni və Lim Kinaz genidir.Elastin bağ-toxuma və əzələ-skelet sisteminin normal inkişafı və funksiyası üçün zəruri bir bucaqdır.Bu xüsusiyyətindən ötəri Villiams sindromunda görülən üz ifadəsi daxil,bütün əzələ-skelet sistemi və ürək-damar anomaliyalarının əsas səbəbinin Elastinin qeyri-kafiliyi olduğu düşünülür. Lim kinaz isə xüsusilə beyin toxumasında olan bir zülal kinazdır və Williams sindromunda görülən zəka geriliyi və xarakter quruluşuna gətirib çıxardığı düşünülür.

Sonrakı uşaqların Villiams sindromu olma riski nə qədərdir?

Övladları Villiams sindromu olan anaların,daha sonrakı hamiləliklərində də Villiams sindromundan təsirlənən uşağa sahib olma riskləri aşağıdır.(1%-dən az).Villiams sindromu olan bir insanın daşıdığı genetik səhvi uşaqlarına köçürmə risk i%50dir.Bu risk hər hamiləlik üçün etibarlıdır.Villiams sindromuna səbəb olan genetik səhvi düzəltmək üçün bir müalicə mövcud deyil.Xəstəliyin müalicəsi, xəstəliyin əlamətlərini nəzarət altına almaq və ortaya çıxa biləcək hər hansı bir komplikasiyaya qarşı tədbir almaq üçün təqibi daxildir.Məsələn,bədəndəki kalsium səviyyəsi və ürək diaqnozu qoyulduqdan sonra yaxın təqibə alınır.

Villiams sindromlu başqa hansı əlavə faktorlar müşahidə edilir?

Villiams sindromlu uşaqlarda problemin ağırlıq dərəcəsi artdıqca həmin uşaqlarda əlavə faktorlar da müşahidə edilir.Böyük və kiçik əzələ qruplarında,natiqlik,görmə və eşitmə qabiliyyətində müxtəlif çatışmazlıqlar müşahidə edilir.

Villiams sindromlu uşağım var,nə edəcəyimi bilmirəm

Əvvəlcə Villiams sindromlu bir uşağa sahib olmaq təbii ki, bir ana-ata üçün asan qəbul ediləcək vəziyyət deyil,ancaq Villiams sindromlu bir körpəyə sahib ana-ata uşağını olduğu kimi qəbul etməli və “niyə-nə üçün bizim başımıza gəldi?” kimi səbəbləri ehtiva edən suallar yerinə ya da ilk dövrlərdə ana-atalar bir-birlərini günahlandırma meyli yerinə “uşağım üçün nələr edə bilərəm?” sualını soruşmalı və buna uyğun addımlar atmalıdırlar.Ana-atalar Villiams sindromlu bir körpəyə sahib olduğu ilk dövrlərdə psixoloji dəstəkdə ala bilirlər.

Villiams sindromlu uşaqlar üçün erkən təhsilin əhəmiyyəti nədir?

Villiams sindromlu bir uşağın doğumu birlikdə uşaqlarda müxtəlif sağlamlıq problemləri görülür.Bu cür problemlər uşağın inkişafına mənfi təsir edir.Həmçinin bu uşaqların həyatlarında inkişaf sürətləri yavaşdır.Ana-atalar gərək doğumdan etibarən qarşılaşdıqları sağlamlıq problemləri gərəksə də inkişaf sürətlərindəki geriliklərindən dolayı da pessimizm içinə azalabilir.Ancaq Villiams sindromlu uşaqlar üçün xüsusi təhsil çox əhəmiyyətlidir.Xüsusi təhsil xidmətlərinin uşağa erkən yaşlarda verilməsi daha da əhəmiyyət kəsb edir.Çünki bu uşaqlarda böyük və kiçik əzələ qabiliyyətində,danışma və anlama qabiliyyətində,özbaxım qabiliyyətində,koqnitiv bacarıqları yaşıdlarına nisbətən əhəmiyyətli geriliklər göstərir.Bu uşaqların bütün bu bacarıqları göstərmiş olduğu geriliklər və çatışmazlıqlar ancaq xüsusi təhsil və kiçik yaşlarda verilən erkən təhsil xidmətləri ilə olacaq.Bu uşaqlar təhsillərində məqsəd kimi fərd olaraq müstəqil yaşamasını təmin etməlidir.Həmçinin Villiams sindromlu uşağa verilən xüsusi təhsilin xüsusiyyəti və xüsusi təhsili verən pedaqoqun xüsusiyyətləri də çox əhəmiyyət daşımaqdadır. Villiams sindromlu uşaqlara təmin edilən xüsusi təhsil uşağın təhsil ehtiyaclarına uyğun xüsusiyyətdə bir təhsil olmalıdır.Bütün xüsusi təhsilə ehtiyaclı uşaqlarda olduğu kimi Williams sindromlu uşaqlarda da ən əhəmiyyətli olan şey zamanın təhsillər baxımından doğru olaraq istifadə edilməsidir.Həmçinin Villiams sindromlu uşağa təhsil verən pedaqoq da bu uşaqların bütün xüsusiyyətlərini yaxşı bilməli və uşaqların ehtiyaclarına uyğun bir təhsil proqramı hazırlamalı və əməl etməlidirlər.

Villiams sindromlu uşaqlar nələri öyrənə bilər?

Villiams sindromlu uşaqlara uyğun təhsil mühitləri təmin edildikdən sonra bir çox bacarığı öyrənə bilirlərr.Oxuma-yazma bacarığını qazana bilirlər,ədədləri tanıya,ədədləri istifadə edərək toplama, çıxarma,vurma və bölmə əməliyyatını əldə edə bilir,problem həll edir,müstəqil olaraq özbaxım bacarıqlarını yerinə yetirirlər.Ancaq Villiams sindromlu uşaqlar arasında da fərdi fərqliliklər olduğunu unutmayaq.Yəni bütün Villiams sindromlu uşaq oxuma-yazma öyrənir.Oxuma-yazma bacarıqlarının tədrisində kiçik əzələ bacarıqlarındakı çatışmazlıqlar,əl-göz koordinasiyasındakı çatışmazlıqlar, maneədən təsirlənmə vəziyyətləri təsirli olur.Həmçinin oxuma-yazma bacarığını qazanan Villiams sindromlu uşaqlarda isə oxuduğunu anlama və ifadə etmə qabiliyyətində çatışmazlıqlar müşahidə edilir.Villiams sindromlu uşaqların təhsilində məqsəd ana-ata olmadan uşağın bütün müstəqil həyat bacarıqlarını qazanmasını təmin etməkdir.

Villiams sindromlu uşaqlar normal təhsil mühitindən istifadə edə bilər?

Villiams sindromlu uşaq mövcud performansları da nəzərə alınmaqla ümumi təhsil yolu ilə normal təhsil vaxtlarından faydalana bilər.Ancaq Villiams sindromlu uşaq normal həmyaşıdları ilə birlikdə ümumilik yolu ilə davam edərkən almış olduğu xüsusi təhsili çox əhəmiyyət daşıyır.Çünki öz təhsil ehtiyaclarına uyğun sıx bir dəstək təhsil alsa normal təhsilinə davam edər,ancaq istənilən xüsusi təhsil dəstəyi təmin edilə bilmədiyi təqdirdə normal həmyaşıdları ilə olan akademik səviyyələri yaxşıca açılacaq və Villiams sindromlu uşaq ümumi təhsildən də yararlanamayacak mövqeyə gələcək. Həmçinin məktəb əvvəli dövrdən başlayaraq ehtiyacına uyğun dəstək xüsusi təhsil alan və normal təhsil mühitində də istənilən dəstəyi almağa davam edən və müəyyən bir səviyyəyə çata bilən Villiams sindromlu uşaqlar üçün ümumi hesabatı qaldırılaraq təhsilinə davam edə bilər.Ancaq burada verilən xüsusi təhsil çox əhəmiyyət daşıyır.

Nərmin Quliyeva

Xəzər Universitetinin psixologiya fakültəsinin tələbəsi

pcc.az

 

Go Back

Posttravmatik stress pozuntusu

Post travmatik stress pozuntusu ümumiyyətlə,həyatı təhdid edən bir hadisədən sonra başlayan və həyat keyfiyyətini aşağı salan bir problemdir.İlk olaraq,döyüş sonrası əsgərlərdə təyin olmasına baxmayaraq təyyarə qəzaları,qaçırılma,təbii fəlakətlər (zəlzələ, sel ...) sonrasında da müşahidə edilir.Şəxs travmatik hadisəni və bunun perseptual-koqnitiv-emosional hissələrini yuxularında və gün ərzində təkrarlanan şəkildə yaşayır.Bu feedback`lar (geriyə dönmələr) hadisəni eyni canlılığı ilə pasiyentə yaşadır və həyat keyfiyyətini diqqətə çarpan bir şəkildə aşağı salər.Psixoanalitik modelə görə travmanın keçmişdə yaşanan həll olunmamış psixoloji konfliktləri canlandırdığı hipotezini müdafiə edir.Koqnitiv baxımdan,beyin travma əsnasındakı daimi məlumat axınını,mənalandırma və maneə törətmə ilə işləməyə çalışır.Bioloji modellərdə isə hiperaktiv olaraq çalışan bir çox neurotransmitter sisteminə diqqət çəkilmişdir.Xüsusilə,hipotalamo-pitüiter-adrenal sistemin həddindən artıq olduğu düşünülür.

Bəzi fərdlər bu xəstəliyi tam olaraq yaşamaya bilər.Simptomlar ümumiyyətlə,travmatik hadisədən 3 ay sonra başlayır və şiddəti insana görə dəyişir.Bir qrup pasiyentdə şikayətlər 6 ay,bir qisimində bir neçə il davam edir.Həyat boyu şikayətləri davam edən insanlar var.Xroniki vəziyyətə keçməyə meyil göstərən PTSP-nun həyat boyu görülmə nisbətini 1-9% arasındadır.

Posttravmatik stress pozuntusu üçün şəxsiyyətin uyğunluğu ilə yanaşı mütləq travmatik bir hadisə olmalıdır.Tədqiqatlar,xəstəliyin yüksək nisbətdə xronikləşdiyini göstərir.Müxtəlif araşdırmalar 6 ay sonra 51%,12 ay sonra 42%,36 ay sonra 33% nisbətində PTSP-nin davam etdiyini göstərir.

Müalicəsi:

Bütün müalicə yanaşmalarında olduğu kimi PTSP-nun terapiyasında məqsəd əlamətlərin aradan qaldırılmasıdır.PTSP-nin müalicəsində psixoterapiyanın təməl daşı olduğunu ifadə edən  tədqiqatçılar medikamentoz müalicə ilə autonomik cavabı (bədənin o sırada göstərdiyi istəksiz reaksiyalar) nəzarət altına alaraq müalicənin gücləndiyini ifadə edir.

PTSP-da medikamentoz müalicənin məqsədi aşağıdakı şəkildə təsnif olunur:

  • Ona zərər verəcək əlamətləri azaltmaq,
  • Çəkinmə əlamətlərini korreksiya etmək,
  • Həddindən artıq həssaslığı azaltmaq,
  • Depressiyanı və zövq almamağı aradan qaldırmaq,
  • Dissosiativ və psixotik əlamətləri nəzarət altına salmaq.

Daha çox müşahidə edilən simptomlara görə müalicənin istiqaməti hər bir xəstə üçün dəyişə bilər. Posttravmatik stressin yaranmasında daha əvvəl mövcud olan psixiatrik pozuntuların və ailədəki psixiatrik anamnezin olmasının risk faktoru daha üstündür. Posttravmatik stress pozuntusu olan şəxslərdə bu xəstəlik ilə eyni anda və ya həyat boyu hər hansı psixiatrik bir xəstəliyin görülmə ehtimalı yüksəkdir.Başqa bir psixiatrik pozuntu ilə birlikdə görülən PTSP-nun əlamətlərinin xronikləşmə ehtimalı daha yüksəkdir.

Travmadan sonrakı xroniki dövrdə olunan müalicə prinsipləri:

DSM-IV 'də xroniki stress pozuntusunun diaqnoz meyarlarının müəyyənləşdirilməsi,travmayaməruz qalmış şəxslərə yardım edilməsinin lazımlılığını ortaya qoyur.Travmadan sonra erkən başlanan psixoloji və sosialdəstək,farmakoterapiya və ya psikoterapiyada PTSP-nun yaranmasının hansı miqyasda təsir göstərdiyi hələ də məlum deyil.Lakin travmanın şiddəti və inkişaf etdirilən psixoloji reaksiyanın dərəcəsi,şəxsin travmadan hansı miqyasda təsirləndiyini göstərir.Travmanın şiddəti və psixoloji reaksiyanın dərəcəsinə görə insanlara lazımlı kömək planlanmalı və tətbiq olunmalıdır.

1. Kiçik bir travmaya məruz qalan şəxsin psixoloji reaksiyası çox deyilsə,lazımlı sosial dəstək kifayət edəcək.

2.Təbii fəlakət kimi daha ciddi bir travmayla qarşılaşıbsa,sosial dəstəklə yanaşı məlumatlandırma və psixoloji yardım xidməti edilməlidir.

3.Travma sonrası şəxsin psixoloji reaksiyası çoxdursa,farmakoterapiya,psixoterapiya və xəstəxanada yataraq müalicə görməsi vacib hesab edilə bilər.

4.Ciddi travma yaşayan və irəli dərəcədə psixoloji reaksiya göstərən şəxslərə mütləq primer psixiatrik kömək edilməlidir.

Travmadan sonra və xroniki PTSP-da dərmanlar ümumiyyətlə,sedasiyanı təmin etmək üçün istifadə edilir.

PTSP-da müalicə müddəti:

PTSP nisbi olaraq məşhur ancaq davamlı əhəmiyyət verilməyən bir xəstəlikdir.Bu xəstə qrupu yüksək nisbətdə eyni diaqnoza malikdir.Həm psixoterapiya və həm də farmakoterapiya xəstəliyin müalicəsində təsirlidir.PTSP-lu pasiyentlərin reabilitasiyasında medikamentoz müalicəyə mütləq əhəmiyyət   verilməlidir.Medikamentoz müalicənin təsirli ola bilməsi üçün xəstənin dərman istifadəsi düşüncəsinə adaptasiya olması əhəmiyyətlidir. Bir çox bu pozuntudan əziyyət çəkən pasiyentlər ruhi vəziyyətə təsir edən dərmanlarla müalicəni   qəbul etmədiyindən, ilk pillə xəstəyə dərmanın rolunun başa salınması ilə kömək etməkdir.Əlavə təsiri aşağı,gündəlik istifadəsi asan bir dərman aşağı dozada başlanmalıdır.İlk narahatlıq və ya əlavə təsir xəstənin dərmanı kəsməməsi lazım olduğunu açıqlamalıdır.Xəstənin stabilizasiya (əlamətlərin ortadan qalxması) dövrü 2-3 ayı müddəti əhatə edə bilər.

Xroniki PTSP-lu pasiyentlərdə aşağıdakı simptomlar varsa medikamentoz müalicəyə davam edilməlidir:

  • Zəif sosial dəstək
  • Keçmişdə yaşanan suisid (intihar) riski
  • Şiddət göstərmə əhvalatı
  • PTSP əlamətlərinin uzun müddət davam etməsi
  • Simptomatik olduqda neqativ funksionallıq səviyyəsi
  • Kəskin PTSP simptomları əhvalatı olması

Nərmin Quliyeva
Xəzər Universitetinin psixologiya fakültəsinin tələbəsi

psixotest.az

Go Back

10 blog posts